Repertorium Pomponianum

Commentary on the Aetna (codex Corsinianus 1839)

to cite this entry

Introduction

The Aetna is a didactic poem attributed to Virgil. The codex Corsinianus 1839 (Rome, Biblioteca Corsiniana 43 F 21 = K) transmits notes on the first 251 lines and on the lines 299 and 609 of the Aetna originating with Pomponius Laetus' school. This set of annotations is not found in other witnesses. The manuscript moreover contains notes on the Ciris by Pomponius, as shown by the comparison with the version of the Canonicianus Class. Lat. 54 (Oxford, Bodleian Library) and of the editio princeps, a pirated edition by Daniele Gaetani (Daniel Caietanus, Brescia c. 1490, see Leto, Commentary to the Appendix Vergiliana, in the RP). Here the annotations on the Aetna are edited.

The Aetna is not commented upon in the Canonicianus and the Brescia edition, but we know that Pomponius also commented on the Aetna from two notes on lines 5 and 160-1 of the poem contained in K: hoc nihil significat secundum intellectum Pomponii ("as Pomponius understands it, this does not mean anything"); haec duo carmina non intelligit Pomponius ("Pomponius does not understand these two lines"). Moreover, an autograph annotation on Aen. 3, 571 contained in the codex Bodleianus Add. C 136 says: Aetna mons Sicilie qui flammas euomit: quare euomat in Etna diximus ("Aetna is a mountain in Sicily that spews out flames. In (our commentary on) the Aetna we explained why it does that"). The codex Sloane 777 (London, British Library = S) transmits Pomponius' autograph notes on the first 131 lines of the Aetna (his hand was identified by Albinia de la Mare) (see Leto, Commentary to the Appendix Vergiliana, in the Repertorium Pomponianum ). A comparison of the notes of K with those of S shows convincingly that the annotations on the Aetna contained in K are by members of Pomponius' school: although the annotations in K are much more in depth and richer than those of S, the many similarities between them support the attribution of the annotations in K to Pomponius' school (it should be noted that K also has correspondences with other passages of Pomponius' commentary on the Appendix Vergiliana).

The commentary in K shares some characteristics with Pomponius' exegesis on the Appendix Vergiliana. Pomponius' interest is mainly on content issues, on issues of mythology, physics, natural sciences, and so on. There are several grammatical and etymological notes.

The notes on the Aetna in K were written (in reddish ink) by a hand that is different from the one which wrote the text (it shows the typical uncial Pomponian g). This hand also wrote some of the notes on the Ciris transmitted by K. The difference between the two hands was observed by Michael D. Reeve; later Augusto Campana identified the hand that wrote the commentary as that of Antonio Settimuleio Campano, a pupil of Laetus who died between the end of 1469 and the beginning of 1470.

There are several points of contact between the commentary on the Aetna contained in K and that composed by Domizio Calderini, published posthumously around 1480. Calderini's commentary is clearly based on Pomponius' annotations and it has in fact been considered as plagiarism. Unlike K, Calderini commented on the entire Aetna. In one passage, Calderini's annotation helps us correct K's text. In K's note on 183 spissae (sc. rupes) we read: solidae, non emittentes exire uentos ("solid, not †emitting† winds to pass"). Here emittentes does not make sense; I propose permittentes, according to Calderini's note on 183 discordia: quoniam non permittunt rupes ultra extendi ignes ("because the rocks do not permit the fire to spread more", f. Ciii r).

 

Editorial Note: Notes are both in the outer margin and interlinear. Marginal notes are marked with Kmg. Where there is no lemma indicated in the ms., I have supplied it in brackets, except where the note refers to the whole verse.

I thank the editors of RP, in particular Prof. Marianne Pade, for their invaluable suggestions.

 

Witness

K = Corsinianus 1839 (43 F 21, Roma, Biblioteca Corsiniana), saec. XV

 

Abbreviation

Kmg = K in margine

 

 

Text

 

P. Vergilii Maronis Aetna, quae a quibusdam Cornelio Seuero tribuitur

 

1 [1] [Kmg] Aetna Seneca in Epistolis scribit apud Latinos descripsisse Aetnam tris: Vergilium, Ouidium et Cornelium Seuerum. Gellius, cum de eadem re loquitur, ponit carmina Vergilii quae sunt in Aeneide, et alii carmina Ouidii quae sunt in Metamorphosi, et quia Cornelius Seuerus inchoauit Bellum Siculum, cuius duos libros compleuerat, debemus existimare in illis libris descripsisse Aetnam, montem Siciliae. Huius opusculi quod in manibus est nulla est mentio apud antiquos, sed, cuiuscunque poetae fuerit, elegans atque eruditum esse constat, et sic titulus fiat "incerti autoris Aetna"; et describit incendium Aetnae omnesque fabulas quas poetae de Aetna scripserunt.

[2] (rvptiqve) qui erumpuntur et euomuntur.

2 [1] (fortes) ualidae.

[2] (volvant) nutriant.

[3] (cavsae) rationes.

3 [1] (qvod) alias "quid", id est quare.

[2] [Kmg] fremat quia semper ex collisione uentorum in cauernis montis est sonitus.

[3] (imperivm) scilicet Aeoli et uentorum.

[4] [Kmg] ravcos aestvs quotienscunque aestus est, sonitus est.

[5] (ravcos) id est fremitum cauernarum et est translatio a uentis.

4 [1] (dexter mihi) id est fauebit mihi.

[2] (avtor Apollo) quia Apollo inuenit carmen.

5 [1] [Kmg] sev tibi Dodone Dodone silua Epiri, in qua erat oraculum Iouis, et ideo etiam Apollini attribuitur, quia oraculorum omnium autor fertur Apollo.

[2] (Dodone) silua Epiri.

[3] (potior) id est placeat tibi Dodone.

[4] (tectvmqve faventis) appositio.

[5] [Kmg] (faventis) alias forte parentis.

[6] [Kmg] tectvmqve faventis hoc nihil significat secundum intellectum Pomponii.

6 [1] (Cynthos) insula Cycladum.

[2] [Kmg] Cynthos insula Cycladum, quae apud Strabonem Citros est. In Ciri legimus Cynthum in haec uerba:

spumanti litore Cynthum.

[3] [Kmg] sev te Cynthos habet seu tu coleris in Cyntho insula, a qua dictus est Cynthius Apollo.

[4] [Kmg] Delos insula in qua nati sunt Apollo et Diana.

[5] (gratior illa) id est Delos magis grata quam sit Cynthos.

[6] (illa) Cyntho.

7 [1] [Kmg] (Pierio) a Piero dictae sunt Pierides.

[2] (sorores) Pierides.

8 [1] (insolitvm) per quod non simus soliti ire.

[2] (tvtivs) securius.

9 [1] [Kmg] secvri quia sub Saturno nullum fuit furtum, nullae insidiae, nulla bella, pax aeterna.

[2] [Kmg] incipit poeta confutare tritas materies poetarum.

[3] [Kmg] regis id est Saturni.

10 [1] (domitis) effossis et aratis.

[2] (Cererem) triticum.

11 [1] (prohiberet) scilicet nemo.

[2] (herbas) id est lolium et caeteras herbas quae strangulant fruges.

12 [1] (annva) annuatim.

[2] [Kmg] (sacrae) alias saturae, id est bene maturae et graues spicae.

[3] (horrea) ab horrore septemtrionis: nam horrea septemtrionem uersus debent esse.

13 [1] (Bacchvs) uinum.

[2] (svo pede) sponte.

[3] [Kmg] nvdo pede nullo artificio.

[4] (lentis) flexibilibus propter humorem.

14 [1] [Kmg] pingvi id est abundanti.

[2] (pingvi) propter oleum.

15 [1] [Kmg] tvm id est tempore Saturni.

[2] (gratia) id est habere optimas fruges et uinum.

16 [Kmg] non cessit quia omnia erant communia.

17 [1] (qvis) appositio.

[2] (qvis) poetarum.

[3] (tacvit) non scripsit.

[4] [Kmg] ivvenvm certamina, Colchos Colchi/-orum regio contigua Iberiae ad dextram Ponti Euxini, unde Argonautae duce Iasone, Aesonis filio, iussu Peliae, regis Thessaliae, e templo Martis aureum uellus substulerunt et Medeam, Aeetae regis Colchorum filiam, rapuerunt. Et haec fuere ultima certamina Argonautarum, quoniam propter aureum uellus, quod Phryxi fuerat, nauigauerant.

[5] (ivvenvm) Argonautarum.

[6] [Kmg] hoc idem ille qui de astrologia carmina fecit libro secundo dixit.

18 [1] [Kmg] de incendio Troiano loquitur, et notissimum est.

[2] (qvis) poetarum.

[3] (Argolico) Graeco.

[4] (deflevit) deflendo scripsit.

[5] (Pergamon) Troiam.

19 [1] (impositam) deceptam uel datam.

[2] [Kmg] (matrem) Medeam, quae irata filios, quos ex Iasone suscepit, interemit.

[3] (matrem) etiam quis non defleuit.

20 [1] [Kmg] de saeuitia Atrei loquitur.

[2] [Kmg] aversvmve diem id est auersum solem. Nam dies nihil aliud est nisi solis lux.

[3] [Kmg] aversvmve diem de saeuitia Atrei loquitur. Fabula sic est: Thyestes cum fratris sui Atrei uxore concubuit. Atreus scelus cognouit; Thyestis filios interemit et ei epulandos apposuit, propter quod solem cursum auertisse a regno Atrei, id est Mycenis, ferunt.

[4] (aversvmve) quis non defleuit.

[5] (-ve) pro uel.

[6] (sparsvmve) a Cadmo.

[7] [Kmg] in semine dentem Cadmus seuit serpentinos dentes, et e sulcis eruperunt milites armati, ex quibus fuit Echion.

[8] (in semine) quis non defleuit.

[9] (dentem) serpentis.

21 [1] [Kmg] qvis non perivrae dolvit mendacia pvppis Ariadne, Minois Cretensium regis filia, relicta fuit a Theseo in Naxo insula, quia magis ei placuit Phaedra, soror Ariadnes. Quam ob causam accusatur ingratitudinis Theseus, quia auxilio Ariadnae Minotaurum interemit et ambages Labyrinthi superauit. Verum Ariadne inuenta a Baccho, qui insulae praeerat, et eius uxor facta est, cuius corona a marito data adhuc in caelo lucet.

[2] (qvis) poetarum.

[3] [Kmg] perivrae quia Theseus data fide pollicitus erat Ariadnae eam ducere uxorem.

[4] (mendacia) propter.

[5] (pvppis) Thesei.

22 [1] [Kmg] (desertam) a Theseo.

[2] [Kmg] (vacvo) solitudinario.

[3] [Kmg] (Minoida) Ariadnen, Minois filiam.

[4] [Kmg] litore scilicet Naxi insulae.

[5] [Kmg] (qvestvs) id est querimoniam effundens.

23 [1] [Kmg] (qvicqvid) quia haec omnia poetae mandarunt litteris.

[2] [Kmg] iactata est id est iactauit, ut cenatus pro "cenauit" et sic iuratus est pro "iurauit".

24 [1] (fortivs) propter rationes.

[2] [Kmg] ignotas scilicet ab antiquis.

[3] (ignotas) quia nemo ante hunc scripsit in tot carminibus incendium Aetnae.

25 [1] (motvs) scilicet sint.

[2] (perennis) perpetua.

26 [1] (explicet in densvm flammas) id est explicet densas flammas propter fumum.

[2] (rvptet) uomat.

[3] (ab imo) ab infima parte montis.

27 [1] (moles) saxa quae pumices sunt.

[2] (proxima qvaeqve) scilicet arua quae uicina sunt.

28 [1] (irrigvis) quia uiam habent ut etiam fluuii irrigui.

[2] (carminis) praesentis operis.

29 [1] [Kmg] confutauit omnes rationes poetarum.

[2] [Kmg] principio ne qvem capiat fallacia vatvm confutauit omnes rationes poetarum. Triplex est fabula Aetnae. Prima est quod Vulcanus deus inclusus in cauernis montis euomat ignem. Secunda fabula est: Cyclopes illic fabri Vulcani faciunt arma Ioui. Tertia est: Iuppiter, uictor belli Gigantei, Aetnam montem superimposuit super pectus Enceladi Gigantis, et quotiens ille suspirat pondere fatigatus ingenti spiritu euomit flammam et fumum.

[3] (ne qvem capiat) ne aliquem decipiat.

[4] (vatvm) poetarum.

30 [1] (sedes) regna Vulcani.

[2] (dei) Vulcani.

[3] (-qve) id est et.

31 (rvere) euomere ignem.

32 [1] (opvs) id est incendium.

[2] (sordida) uilis et neglecta.

[3] [Kmg] divis deis qui in caelo sunt.

33 [1] (extremas) infimas, neglectas.

[2] (ivs) id est fas.

34 [1] [Kmg] sidera id est deos ipsos, qui sidera sunt. Vergilius dicit sidera "ardentia", id est ignea.

[2] (svbdvcto) semoto et longinquo a nobis.

35 [1] (illa) scilicet sidera, id est stellae igneae.

[2] (neqve artificvm cvrant tractare laborem) id est non curant stellae fieri artifices.

36 (a prima facies haec altera vatvm) quemadmodum in prima est Vulcanus, in secunda sunt Cyclopes, in tertia est Iuppiter uictor belli Gigantei.

37 [1] (memorant) poetae.

[2] (fornacibvs) Aetnae montis.

38 [1] (nvmerosa in verbera) id est numerosi ictus malleorum.

[2] (fortes) Gigantes.

39 (qvaterent) Gigantes.

40 (sine pignore) sine aliqua ratione.

41 [1] [Kmg] proxima tertia fabula est.

[2] (proxima) scilicet facies poetarum.

[3] [Kmg] vivaces quia nunquam desunt, id est sempiternos.

[4] [Kmg] Aetnaei verticis in uertice Aetnae est crater unde ignis exit.

42 [Kmg] Phlegraeis castris Phlegra ciuitas Thessaliae uersus Cherronesum Thraciae, quae postea fuit appellata Pallene. Alia Phlegra est in Campania, ex qua Hercules expulit Gigantas.

43 [1] (temptavere) Gigantes.

[2] (detrvdere) deicere.

[3] (mvndo) id est caelo. "Mundus" – inquit Plinius – "quod caelum appellamus". Sub appellatione mundi intelligimus caelum et terram.

44 [1] (sidera) deos.

[2] (captiviqve) incarcerati.

45 [1] (imperivm) scilicet caeleste et terrestre.

[2] (imponere) Gigantes.

46 [1] (his) Gigantibus.

[2] [Kmg] alvo tenvs id est usque ad aluum. "Tenus" significat "usque ad"; in numero singulari uult ablatiuum, in numero plurali uult genitiuum.

[3] (alvo tenvs) id est usque ad aluum.

[4] [Kmg] ima natiua.

[5] (orbes) reuolutiones.

47 [1] (sinvat vestigia) circuit gyris.

[2] [Kmg] nam Gigantes habent pedes serpentinos, tibias, crura, id est postrema pars Gigantum desinit in serpentes.

48 [1] (constrvitvr) fabricatur.

[2] (agger) cumulus.

49 [1] (Pelion) montem.

[2] (Ossa) mons.

[3] [Kmg] (creat) alias "terit", et melius.

[4] (creat) substinet.

[5] (svmmvs) altus.

[6] (Ossan) montem.

[7] (Olympvs) mons.

50 [1] (coacervatas) cumulatas.

[2] (nitvntvr) Gigantes.

[3] (scandere) ascendere.

51 [1] (miles) Giganteus.

[2] [Kmg] (comminvs) id est, iam quia Gigantes ascenderant per montes usque ad caelum.

[3] (comminvs) prope, quia uicini erant Gigantes.

[4] [Kmg] (astra) id est ipsos deos.

52 [1] (cvnctos) omnes alios.

[2] (divos) deos.

54 [1] (metvens) timens e caelo.

[2] (dextraqve) e. Superfluum est.

[3] (corvscam) propter fulmina.

55 [1] [Kmg] armatvs scilicet Iuppiter dextra, id est habens armatam dextram flamma corusca.

[2] (armatvs) Iuppiter.

[3] [Kmg] (renovat) alias "remouet".

[4] (caligine mvndvm) id est quia Iuppiter caliginem faciebat cum fulminibus.

56 (vasto) magno.

57 [1] (hic) tunc.

[2] (pater) Iuppiter.

[3] (geminatqve) ingeminat.

[4] (faventes) auxiliantes.

58 [1] (discordes) quia uenti sunt discordes.

[2] (agmina) (agmin)e.

[3] (ventos) appositio.

59 [Kmg] nvbes fulmen est ignis conceptus in nubibus ex ui uentorum.

60 (divvm) pro (diu)orum.

62 (iam cetera tvrba deorvm) id est etiam caetera turba deorum erat saeua.

63 (vtrinqve) scilicet a dis et Gigantibus.

64 [1] [Kmg] (in iacto) alias iniecto.

[2] (protvrbat) dissipat.

65 [1] (illic) ubi pugnauerunt.

[2] [Kmg] (devictae) alias "deuectae".

[3] (vertervnt) id est corruerunt.

[4] (rvinae) montium.

66 [1] [Kmg] (infestae) alias "infectae".

[2] (hostis) Giganteus.

67 [1] (castris) montibus.

[2] (materqve) terra, quia Gigantes filii sunt terrae.

68 [Kmg] (caelo) alias mundo.

69 [1] (liber) sol.

[2] [Kmg] (celsa) alias celsi.

[3] (caelvm) (cael)i.

70 (decvs) sol.

71 (morientem) Enceladum.

72 (obrvit) sepeliuit cum Aetna monte.

73 (aestvat) pondere montis, propter nimium pondus.

74 (vvlgata) a poetis.

75 [1] (hanc) licentiam.

[2] [Kmg] (avdit) alias auget.

[3] (carmen) poetarum.

76 [1] [Kmg] (scenis) alias scaenica.

[2] [Kmg] (vatis) alias uatum uel uates.

77 [1] (vidervnt) uates.

[2] [Kmg] carmine manes quia poetae finxerunt de inferno ut Orpheus.

[3] [Kmg] (carmina) carmine.

[4] [Kmg] (manis) inferos.

78 [1] (cineres) ignes.

[2] (Ditis) inferni.

[3] (pallentia regna) appositio; uiderunt.

[4] [Kmg] Orpheus primus dixit fabulas inferorum.

79 [1] [Kmg] Styx palus inferni.

[2] (Stygias) infernales.

80 [1] (hi) scilicet poetae.

[2] [Kmg] Tityus filius terrae, cuius corpus tantae magnitudinis est, ut impleat spatium VII iugerum aut VIIII. Lucretius:

 

qui non sola nouem dispersit iugera membris

obtineat sed qui terrai Tityus orbem.

 

[3] [Kmg] (stravere) pro "-runt", id est prostrauerunt.

81 [1] (sollicitant) poetae.

[2] gemina.

[3] [Kmg] gemina te circvm, Tantale, poena Tantalus, filius Iouis, Paphlagoniae imperauit; cum Pelopem filium dis epulandum dedisse, uiuus dedit poenas. Nam uinctus apud inferos est inter aquas et poma, et nec bibit nec potest poma carpere. Alia poena dicitur esse Tantali magnum saxum in aere pendens, quod capiti superimminet et semper timet ne cadat; et ideo ait "gemina poena". Lucretius:

 

nec miser impendens magnum timet aere saxum

Tantalus, ut fama est, cassa formidine torpens.

 

Petronius:

 

nec bibit inter aquas nec poma pendentia carpit

   Tantalus infelix, quem sua uota premunt.

Diuitis haec magni facies erit, omnia late

   qui tenet et sicco concipit ore famem.

 

[4] [Kmg] (Tantale) Tantalus filius Iouis.

[5] (Tantale) o.

82 [1] (sollicitant) uates.

[2] (Minos) o.

[3] [Kmg] Aeacus, Minos, Rhadamanthus, filii Iouis et Europes, apud inferos iudices sunt.

[4] (Aeace) o.

83 [1] (canvnt) poetae.

[2] (idemqve) poetae.

[3] (rotant) torquent.

[4] [Kmg] Ixionis orbem Ixion, indignatus contra Iouem, Iunonem stupro temptauit, et deceptus concubuit cum nube, unde nati Centauri. Ob quod scelus damnatus apud inferos est ut uolubilibus rotis semper torqueatur.

[5] (orbem) rotam.

84 [1] [Kmg] interivs quia sedes inferorum in uisceribus terrae sunt.

[2] (interivs) apud inferos.

[3] [Kmg] conscia terra hucusque de fabulis hominum qui apud inferos sunt; ideo ait "terra conscia".

[4] (terra) scilicet tota.

85 [1] (est terra satis) terra hominum est, caelum autem deorum.

[2] (divvm) pro (diu)orum.

86 (metvvnt) fingere poetae fabulas de dis.

87 [1] (norvnt) uates.

[2] (devm) pro (de)orum.

[3] (norvnt) ipsi uates.

88 [1] (falsa qvotiens svb imagine) demutati in alias formas.

[2] (peccent) scilicet di.

89 [1] [Kmg] tavrvs Iuppiter in forma tauri concubuit cum Europa, Agenoris filia, et genuit iudices inferorum, ut diximus. Et idem demutatus in cycnum concubuit cum Leda, uxore Tyndari, unde geniti Castor et Pollux. Idem conuersus in liquefactum aurum fluxit per tectum in gremium Danaes, filiae Acrisii, et cum ea concubuit.

[2] (tavrvs) id est Iuppiter mutatus in taurum concubuit cum Europa.

[3] (candidvs ales) id est Iuppiter mutatus in cycnum concubuit cum Leda, uxore Tyndari.

90 [1] (pretiosvs) aureus.

[2] (flvxerit imber) id est Iuppiter concubuit cum Danae conuersus in liquidum aurum.

92 [1] (vero) ueritate.

[2] (fervida) ardentissima.

93 [1] [Kmg] aestvet ponit fistulas subterraneas.

[2] (aestvet) calefiat.

[3] (rapax) flamma.

[4] (congerat) accumulat.

94 [1] [Kmg] qvacvnqve nunc incipit; quacunque, undecunque porrigit se orbis, habet fines mare.

[2] (inmensvs) id est magnus.

[3] (se terrae porrigit orbis) sub appellatione mundi quattuor elementa intelliguntur; in rotunditate est perfectio.

95 [1] (extremiqve) oceani.

[2] [Kmg] maris nam terram mare finit.

[3] (maris) superabundatque.

[4] (cvrvis ab vndis) ab oceano.

[5] [Kmg] a cvrvis vndis id est ab oceano, qui curuus est.

[6] (agitatvr) propter motus aquarum.

96 [1] [Kmg] in (solidum).

[2] (defit) non est solida.

[3] [Kmg] nanqve quia omnis humus, omnis humus replicatio est.

[4] (hiatv) fistulis in cauernis.

97 [1] (secta est) excauata, diuisa.

[2] (cavata) est.

[3] (latebris) per latebras.

98 [1] (exiles) paruas.

[2] (svspensa vias) terra est similis homini. Nam sicut in homine sunt fibrae, arteriae et uenae itinera sanguinis et spiritus, sic terra eodem modo tota fistulosa est, quoniam ex ea manant fontes et uenti spirant.

[3] [Kmg] animantis id est cuiusque animalis.

100 [1] [Kmg] ad vitam uenae ministrant sanguinem.

[2] (ad vitam) propter uitam.

[3] (commeat) percurrit.

101 [1] [Kmg] voraginibvs id est fistulis et cauernis; sic terra digerit sibi uitam, quemadmodum animantes exponunt sibi uitam. Nunc incipit loqui de elementis.

[2] (digerit) disponit.

102 (diviso corpore mvndi) id est diuiso mundo; sub appellatione uerbi deum antiqui intellexerunt.

103 [1] [Kmg] ac terras.

[2] [Kmg] et sidera per sidera intelligit aerem et ignem, cum dicit Vergilius ardentia astra. Vergilius solitus est et hoc facere, ut in VI Aeneidos "caelum et terram et maria" dicat. Aemilius Asper, cum hunc locum adnotaret, sic ait:

 

haec membra naturae sic solet iungere, ut in tertia diuidat. Nam et alibi Vergilius dixit: "maria ac terras caelumque profundum",

 

et Ennius in Medea:

 

Iuppiter tuque adeo summe Sol qui res omnis inspicis

quique tuo lumine mare, terram et caelum contines.

 

Aliquando caelum tantummodo aerem significat, ut apud Lucretium:

 

in hoc caelo qui dicitur aer.

 

Sed rerum principia, ut Diodorus meminit, quinque sunt: spiritus, ignis, aer, siccum et humidum, ex quibus factus est mundus. Spiritus uerbi interpretatione appellatur et est communis et omnium parens. Ignis Vulcanus interpretatur. Terra est uas rerum quae gignuntur, et eam matrem dixerunt. Humidum interpretatur aqua, quae terram fouet. Aer dicitur Pallas et semper uirgo, quia aer nunquam corrumpitur, et cum in summo loco sit e uertice Iouis nata fingitur, et propter tria anni tempora, id est uer, aestatem et hiemem, aliqui trigeminam appellauerunt; eadem est Iuno, Diana et Proserpina. Per sidera intelligit ignem et aerem.

[3] (sors data caelo) ultima sors fuit terrae.

[4] [Kmg] caelo per caelum aliquando aerem, aliquando ignem intelligimus. Prima sors fuit caeli, secunda maris, tertia fuit terrae. Terra est similis cumulo saxorum.

[5] [Kmg] caelo id est aeri et igni. Ex elemento ignis est sol; scilicet nonne uides olim mundum fuisse diuisum?

104 [1] (prima) sors.

[2] [Kmg] (infima tellvs) quia ultima sors fuit terrae.

105 [1] (rimosa) id est cauernosa.

[2] [Kmg] (qvalis acervvs) comparatio.

[3] (acervvs) cumulus.

106 (inparibvs iactis ex tempore saxis) nam paria saxa solent facere solidum; imparia autem non faciunt.

107 [1] [Kmg] (vt) comparatio.

[2] (introrsvs) id est in ipso corymbo.

[3] [Kmg] corymbus est fructus hederae, et intus habet quasdam rimas, ubi est semen.

108 (figvra) scilicet est.

109 [1] (tenvis) paruas.

[2] (laxata) aperta.

[3] (omnis) terra.

[4] (in artvm) in solidum.

110 [1] [Kmg] stipare est solidare, unde stipamus res in nauibus.

[2] (stipata) solidata.

[3] [Kmg] (coit) nam dicimus "uulnus coit", id est sanatur.

[4] (coit) sanat.

[5] (illi) terrae.

[6] (vetvsta) antiqua.

111 [1] (facies) id est terra.

[2] (spiritvs) id est uentus, quia quinta natura id est spiritus per omnia it elementa et facit generationem.

112 [1] [Kmg] effvgiens Aristoteles quattuor elementa ponit: aquam et terram ponderibus suis deorsum ferri, ignem et aera tenuitate sua subleuari; et his quattuor elementis quintum quasi proprium aethera adiungit priuata mole discretum. Et idem dicit aethera omnia conseruare et nutrire. Anaxagoras, Democriti discipulus et popularis, [ait] quattuor elementis constitutis rectorem adiungit siue spiritum siue deum siue mentem, per quem scilicet spiritum haec quattuor elementa regantur; et in alio loco principium rerum omnium facit sensum, quem est secutus Plato.

[2] (lympha) aqua.

[3] (perenni) perpetua.

113 [1] (edit) paulatim consumit.

[2] (fvrtimqve) secreto modo.

[3] (obstantia molis) id est solidum quod obstat terrae.

[4] [Kmg] molis id est terrae.

114 [1] (havt etiam) non etiam.

[2] (inclvsi) qui non habent meatum.

[3] (vapores) scilicet sicci, qui generantur ex igni.

115 (qvaesita via est) id est ignis quaerit uiam, id est a uaporibus factis et genitis ex igni.

116 [1] (dolendi) quod doleamus, id est ignoremus, id est quod ignoretur quare terra cauernulas habeat, per quas erumpat aqua, spiritus et uapor. Aristotelis sententia est in Metaphysicis: "omnis dubitatio est dolor". Verba Aristotelis sunt: "nonnulli subdoluerunt," id est inquisiuerunt. Nam qui perquirit et non inuenit, dolet.

[2] [Kmg] dolendi id est quod non inueniatur quae causa sit terrae.

117 [1] [Kmg] illvd scilicet opus; quis non iudicabit terram fistulosam?

[2] (illvd) opus.

118 [1] (sinvs) concauitates.

[2] (tantos emergere fontes) refert ad numerum aquarum.

119 [1] (cvm) alias quando et dat causam quare.

[2] (torrentem) fluuiolum cum multitudine aquarum.

[3] [Kmg] imo ex infimo, unde terra cauernosa est et hiatum habet et hiat.

120 [1] (ille) torrens.

[2] (ex tenvi vena) id est ex cauernula.

121 [1] (conflvvia) id est flumina.

[2] (accersat) attrahat ad se.

[3] [Kmg] (ab vndis) alias "lymphas" id est aquas, quia aqua errat per cauernas subterraneas, et postea faciunt canales.

122 [1] (trahat) pro (tra)xit.

[2] (pleno) magno.

[3] [Kmg] (qvem) quod.

[4] [Kmg] fons a fundendo antiqui dicebant "funtem" et non "fontem".

[5] (fontem) id est aquam nascentem.

[6] (amne) canale subterraneo.

123 rivis alueis.

124 (occasvs) fines.

125 [1] (in praeceps) in praecipitium, id est in abyssum, et non amplius uidentur.

[2] [Kmg] fatali ore translatio est ab homine morienti, quia illic flumina uidentur sorberi ut moriantur.

126 [1] (occvlta) flumina.

[2] (tectis) id est secretis.

127 [1] (refervnt) cursus renascuntur.

[2] [Kmg] procvl ab occasu eorum.

[3] (edita) apparentia.

128 [1] [Kmg] qvod nunc concludit.

[2] (canales) meatus aquarum.

129 [1] (hospitivm flvminvm) appositio; canales sunt hospitia fluuiorum.

[2] [Kmg] semita dicitur quasi semi iter, id est medium, id est stricta uia.

130 [1] (rivis) nascentibus.

[2] (pigraqve) solida.

131 [1] [Kmg] conserta in solidvm quodcunque solidum est, pigrum est. Omne solidum est graue et tendit ad ima.

[2] (conserta) stipata.

[3] [Kmg] in solidvm id est in graue, quia omne quod solidum est segne est.

132 [1] [Kmg] qvod dat aliud exemplum per analogiam, et est similitudo.

[2] (praecipiti) in abyssum.

133 [1] (condita) pro ascondita.

[2] (redevnt) renascuntur.

[3] (siqva) flumina.

[4] [Kmg] svrgvnt id est nascuntur nouiter.

134 (havt) non.

135 [1] [Kmg] ex opinione nata est philosophia, astrologia ex obseruatione.

[2] [Kmg] certis.

[3] (pignora) appositio.

136 [1] (ocvlis haesvra) quodcunque uidetur oculis haeret.

[2] [Kmg] vias id est rationes.

137 [1] [Kmg] (immensvm) aduerbium pro nomine est "immensum sinus", id est "immensos sinus".

[2] (plervnqve) terra.

[3] (ivgera) spatia terrarum.

[4] [Kmg] (pessvm) id est in praecipitium, unde est pessumdare; pessum uenit a pede.

138 [1] [Kmg] interceptas res dicimus cum in medio cursus amittimus. "Intercepta" "perdita" nunc.

[2] (intercepta) perdita.

[3] [Kmg] densae nocti id est ad densam noctem. Vbi hiatus sunt, tenebrae sunt densae, id est crassae et caliginosae.

[4] (densaeqve) ad densam.

[5] (nocti) noctem.

139 [1] (prospectare) id est uidere dabit terra.

[2] [Kmg] chaos id est iugera in hiatum data et pessumdata. Chaos ab aqua dicitur; a chao est "cauus, -a, -um", et a "cauus" est concauitas.

[3] (sine fine) ubi finis non est.

140 [1] (cvbilia) ferarum.

[2] [Kmg] (tetro) uel "retro".

[3] (tetro) tenebroso.

141 [1] (antraqve) appositio.

[2] [Kmg] (densis) demissis, id est imis partibus terrae.

[3] [Kmg] (fodisse) alias exedisse, id est consumpsisse.

[4] (fodisse) consumpsisse.

142 [1] (via) scilicet naturae.

[2] (intra) id est occulta est uia naturae.

143 [1] (dabvnt) dabit.

[2] (vera) ueritas.

[3] (profvndi) profunditatis.

144 [1] (animo dvce percipe cvras) rationes percipiuntur animo et non oculis.

[2] [Kmg] percipe intellige.

145 [1] (fidem) uiam.

[2] (manifestis abstrve rebvs) id est manifestabo has curas.

[3] [Kmg] abstrve cogita, perquire.

146 [1] (qvo) quanto.

[2] (liberior) liberum et animosum esse idem est dicere magnum esse. Ergo ignis liberior et animosior intelligitur maior et potentior, qui si fuerit inclusus saeuior est.

147 [1] (inclvsvs) qui animosus est, id est non habeat exitum.

[2] [Kmg] ira id est irascitur uentus.

148 [1] [Kmg] ignis gignitur ex omni re habenti motum.

[2] (movent) quatiunt.

[3] (plvra neccesse est) quia ignis, cum non possit exire, uidetur esse in uinclis.

149 [1] [Kmg] (vincla) alias ac.

[2] [Kmg] hoc propter hoc quia ignis non potest exire.

[3] (hoc) impulsu.

[4] (obstantia) terram obstantem.

[5] [Kmg] pellant id est impellant.

150 [1] (breviter) tamen.

[2] [Kmg] in rigidos ad uias frigidas.

[3] (rigidos) asperos.

[4] (contenta) id est ignis contentus.

[5] (canales) meatus.

151 [1] (visa nivem) postquam uidit niuem.

[2] [Kmg] flamma.

[3] [Kmg] avertit id est retro cedit.

[4] (qva) parte.

152 [1] (obliqvvmqve) pro oblique.

[2] (secat) uiam facit obliquam.

[3] (tenerrima) facilis ad penetrandum.

153 [1] (hinc) ob hanc causam, quando flamma quaerit exitum et non inuenit.

[2] [Kmg] densvs id est multus.

154 [1] (spiritvs) uentus.

[2] (venas) terrae.

[3] (cessantiaqve) ubi terra quiescit uel non est.

155 [1] (si spissa foret) non cauernosa esset.

[2] [Kmg] (solidoqve) solidum dicimus terram spissam et concretam.

[3] (solidoqve) soliditate sua.

156 (miranda svi spectacvla tellvs) id est non esset terraemotus si terra instaret; si terra non potest penetrari, non est terraemotus.

157 [1] (pigraqve) spissa.

[2] (et in pondvs confestim mobilis esset) quod astra faciant terrae semper motum.

158 [1] [Kmg] sed svmmis Babylonii motus terrae et hiatus et caetera omnia ui siderum existimant fieri.

[2] (concredere) credere.

[3] (cavsis) astris, id est caelo, id est quod terra habeat terraemotum.

159 [1] (alimentvm) nutrimentum.

[2] (vilibvs oris) infimis, ad similitudinem caeli; nam in terra omnia infima sunt.

[3] [Kmg] (oris) id est caelo.

160-1 [Kmg] haec duo carmina non intelligit Pomponius.

161 [Kmg] (set) alias "uel".

162 [1] (illvc) pro "illud".

[2] (qvodcvnqve vacat) id est specus omnis; specus nil aliud est nisi illud quod uacat.

163 [1] (introitv) ingressu.

[2] (solvvnt) faciunt.

[3] (aditvqve) id est hiatu.

[4] (patenti) aperto.

164 [1] (vires) uentorum.

[2] (remittvnt) scilicet uires uentorum.

165 [1] [Kmg] qvippe haec est pulcherrima ratio. Qvippe ubi terra continet uentos in uacuo spatio, ipsa uentorum assiduo impulsu dehiscit, et cessat illic esse. Inde tantum profundi, tanta concauitas, ubi cessat terra, explicat uentos errantes, id est liberat, qui cum ex facto hiatu exire certant, qui non sufficit, uis uentorum pugnans in angusto exitu quatit aedificia, et propterea caducae urbes trepidant. Hanc putant fore causam ruinae mundi, ut ad chaos, principium illud quod erat, reuertatur.

[2] [Kmg] (qva qvaeqve) quantoque.

[3] (qva qvaeqve) (qua)nto(que).

[4] (morantis) habitantis.

166 [1] (in vacvo) concauitate.

[2] [Kmg] (desint) forte descit, id est defit terra illic.

[3] (profvndi) terrae.

167 [1] (explicat) liberat.

[2] (errantes) uentos.

[3] (tardant) uenti.

168 [1] (opvs est) uentorum, id est pugna fit.

[2] (tvrbare) sese.

[3] (in favcibvs) hiatu.

[4] (illos) uentos.

169 [1] (fervet opvs) uentorum.

[2] (densiqve) furibundi uenti.

170 [1] (nvnc vnvs vterqve) fit unus scilicet ante limen.

[2] [Kmg] vterqve id est boreas et notus.

171 [1] (hinc venti rabies) ob hanc causam quod uenti non possunt exire.

[2] [Kmg] venti pro uentorum.

[3] (qvassat) commouet et in ruinam dat.

172 (cadvcae) minantes ruinam.

173 (inde) ex hac concauitate magna, unde exeunt uenti.

174 [1] (antiqvam faciem) id est mundum reuersurum ad antiquum chaos.

[2] [Kmg] omen id est augurium illud magis esse uerum.

175 [1] (hae)c.

[2] (primo) primum.

[3] (species) materies.

[4] (rervm) omnium.

176 [1] (cessante solo) propter cauernas.

[2] (vndiqve venas) id est habet undique cauernas.

177 [1] (Ae)t(na).

[2] (svi manifesta fides) quia Aetna se aperit.

[3] (proxima) fides.

[4] (vero) ueritati, id est accedit ad propriam ueritatem.

178 [1] (illic) in Aetna.

[2] (dvce me) id est per me.

[3] (occvltas) abscondita.

[4] (scrvtabere) pro "-ris".

179 [1] (occvrrent ocvlis) uenient ante oculos.

[2] (ipsae) causae.

[3] (cogentqve fateri) causae ductae ante oculos.

180 [1] (plvrima) multa.

[2] (pvtent) homines.

[3] (miracvla) id est cinis, fumus, caligo, ignis, pumex.

[4] [Kmg] (monti) id est Aetnae.

181 [1] [Kmg] hinc prima ratio est quod speluncae subterraneae profundissimae in ipso monte incipiant a mari. Non est cinis in Aetna, sed harena desiccata ad cineris similitudinem. Cinis et harena fit ex impulsu uentorum. Fumus gignitur ex austro uento. Caligo est media inter fumum et aquam; zephyrus creat caliginem.

[2] [Kmg] hinc vasti terrent aditvs Lucretii sententia est esse speluncas sub Aetna profundissimas, quarum principium est a mari; hinc gigni uentos, qui flamma<s> et pumices et caligines edant. Lucretius:

 

praeterea magna ex parte mare montis ad eius

radices frangit fluctus aestumque resoluit.

Ex hoc usque mari speluncae montis ad altas

praeueniunt subter fauces. Hac ire fatendum est

et penetrare mari penitus res cogit aperto

atque efflare foras ideoque extollere flammam

saxaque subiectare et harenae tollere nimbos.

 

Strabo ait:

 

uenti enim ex marinis exhalationibus captantes originem et generantur et nutriuntur.

 

Trogus Pompeius ait:

 

Sicilia terra est cauernosa et fistulosa, quo fit ut uentorum flatibus pateat, unde ignis concipitur intrinsecus. Sulphurea est et bituminosa. Vbi uentus per spiramenta cauernarum incubuit diu luctatus, ignem concipit, et sic Aetnae durat incendium.

 

[3] (hinc) ex Aetna.

[4] (vasti) magni.

[5] [Kmg] terrent terrorem incutiunt.

[6] (aditvs) illarum cauernarum, speluncarum, id est crateres.

[7] [Kmg] mergvntqve profvndo id est sunt profundissimi, quoniam sunt in radicibus montis et incipiunt ab ipso fundo maris.

182 [1] (corrigit) Aetna.

[2] (penitvsqve) quasi pene intus.

[3] (exigit) scilicet se, id est extendit.

183 [1] (spissae) solidae, non permittentes exire uentos.

[2] [Kmg] discordia scilicet est uentorum uolentium exire.

184 [1] (opvs nectvnt) in cauernis Aetnaeis et rupium et saxorum.

[2] [Kmg] nectvnt id est detinent scilicet rupes.

[3] [Kmg] varios scilicet uentos.

[4] [Kmg] medivm scilicet opus quod medium est, uel ignem genitum propter certamen uentorum.

[5] (coercent) reprimunt.

185 [1] [Kmg] pars signis alias "pars igni": domita est pars ignem efferre coacta.

[2] [Kmg] pars scilicet montis Aetnae resoluitur in harenam uel cinerem.

[3] [Kmg] efferre id est emittere ignem.

186 [1] [Kmg] species materies Aetnae.

[2] (species) uisus oculorum, id est opus quod oculis cernitur.

[3] (ne svccvrrat inanis) uideatur esse inanis.

187 [1] (illis) rebus Aetnae.

[2] (area) domus.

[3] [Kmg] rervm est id est incendii, cineris et caliginis.

[4] (rervm) incendii, cineris.

188 [1] [Kmg] nvnc opvs artificem incendi "incendi" pro "incendii", ut Lucretius de Aetna:

at nimis est ignem incendi turbidus ardor.

[2] opvs id est materia ex monte Aetna.

[3] (cavsasqve) rationes quare incendia fiant.

[4] (reposcit) id est quaerit.

189 [1] (parvi) nullius.

[2] (discriminis) difficultatis et differentiae.

190 [1] (mille) ponit rationes Aetnae.

[2] (svb exigvo ponam tibi tempore) parui temporis spatio.

[3] (veras) res.

191 [1] (res ocvliqve) similitudines.

[2] (certas) esse istas res quas ponam ante oculos.

[3] [Kmg] (cogvnt) uel "-gent".

192 [1] [Kmg] (moneant) alias moneam, scilicet ego.

[2] (contingere) tangere.

193 [1] (prohibent) ab hac licentia.

[2] (ignis) flamma.

194 [1] (operi) Aetnaeo.

[2] (arcent) flammae.

[3] [Kmg] aditu.

[4] (divinaqve) occulta et mirabilis. Quodcunque diuinum, occultum et mirabile est.

195 [1] (species) materies harum rerum.

[2] (ne svccvrrat inanis) nec credatur inanis.

196 (arbitrio) iudicio. Nam arbiter appellatur iudex, unde arbitrium iudicium dicitur.

197 [1] (est) alicui.

[2] (penitvs) e cauernis, unde Penates a secretiore parte domus dicuntur.

[3] [Kmg] torqveat torquendo euomat.

198 [1] (mirandvs) admiratione dignus.

[2] [Kmg] faber in Aetna est incendium, discordia et pugna uentorum.

[3] (faber imperet) incendium.

199 [1] (pellitvr) ex-.

[2] (exvstae) conbustae.

[3] (glomeratvs) inuolutus.

[4] [Kmg] nimbvs glomeratvs nimbus crassa nebula. Priusquam globus ille erumpat e crateribus Aetnae, fremitus longo mugitu in cauernis inuoluitur, et ubi fortiter increpuit, conspicitur incendium aut fumus. Flante borea pura exit flamma et maior insonat; austro uero nebulosa caligo et fumus propter humiditatem austri, quia auster humidus est et ex humida materia fumus oritur. Ex borea uero, qui siccus est, flammaque exit sicca. Zephyro spirante, quia tepidus est, id est medius inter calorem et humorem, exit flamma mixta caligini; et ex eo ore unde exhalationes incipiunt, illinc flammae, fumi expectantur.

[5] [Kmg] nimbvs crassa nubes, id est cineres.

[6] (nimbvs harenae) ad formam cineris.

200 [1] (flagrantes) ardentes.

[2] (properant) festinant.

[3] (moles) globi flammarum.

201 [1] (fragor) strepitus.

[2] (tota) e.

[3] (nvnc rvmpitvr Aetna) ad similitudinem tonitrui, et hoc propter strepitum et fragorem, qui est similis tonitruo.

202 [1] (fvsca) nigra.

[2] (pallent) pallorem habent.

[3] (mixta rvina) et hoc dicit propter fumos et caligines mixtas cineribus.

203 [1] (magnos) tam.

[2] (ignes) Aetnaeos.

204 [1] [Kmg] (sepvlta) quia diu quieuerunt Gigantes.

[2] (novi) instaurati.

205 [1] (Ditem) Plutonem.

[2] (regni) inferorum, id est si Pluto contemnit regna inferorum et velit redire ad superos.

[3] [Kmg] Tartara scilicet omnia.

206 [1] (vertat) inuoluat.

[2] (in occvlto) subterraneo, ubi est infernus.

[3] [Kmg] (tanto) tantum.

[4] [Kmg] premit turbat omnia, id est, ut Iuppiter ex his incendiis putat rursus, quod Gigantes uelint iterum pugnare et Pluto uelit uenire ad superos.

[5] [Kmg] (dextra) potentia sua.

207 [1] [Kmg] congeries id est materies in Aetna monte constat ex saxorum soliditate, quemadmodum et alii montes, et ideo aliquando ex crateribus Aetnae.

[2] (operis) id est ex opere facta.

[3] (pvtris harena) id est cinis.

208 [1] (nec sponte sva) non secundum naturam.

[2] (facivnt) scilicet ista saxa et putris harena.

[3] [Kmg] (corporis) omnes uenti sunt corporei et est aerium corpus.

[4] [Kmg] vlli pro "ullius", et intelligitur "sponte". Congeries saxorum et harena sponte sua non faciunt hoc, id est sponte sua naturaliter non uolant, et ipsa substentata nullius alterius corporis sponte, id est natura cadunt. Et forte sit: "corpore ab ullo" uel "vlli" pro ullius corporis adminiculo substentata cadunt. Nam quae diu in concauitate illa sunt substinentur ui et impulsu uentorum.

[5] [Kmg] (vlli) nullius.

209 [1] [Kmg] viribvs omne id est omnis illa materia quae in Aetna est. quodcunque illic est, solidum est.

[2] (omne) hoc.

210 [1] (exigitvr) quaerit.

[2] (vertvnt) inuoluunt.

[3] [Kmg] alias est igitur "emittuntur ingentia saxa".

[4] [Kmg] alias est igitur "uertunt uasa" et demum "uertice saeuo".

[5] [Kmg] uasa accipit pro crateribus, qui duo sunt in monte Aetna. Quaecunque autem sunt coadunata in densa concauitate, ipsi crateres rotant et inuoluunt in uertice, ubi sunt ora uasorum. Nos appellamus uasa concauitates quas Graeci crateres uocant.

[6] (vasa) concauitates; uertunt pro (uertun)tur.

[7] [Kmg] saevo id est admirabili, ubi sunt fauces.

[8] (saevo) admirabili.

211 [1] (in densvm) in concauitatem.

[2] (volvvntqve) omnia illa.

[3] (profvndo) a, ab imo concauitatis.

212 [1] (cavsa) scilicet est.

[2] (expectata rvvnt incendia montis) ante flammas exit exhalatio et fumus.

213 [1] (nomen) appositio.

[2] [Kmg] langventibvs aer aer quando est nomen inflati spiritus, quando est uentus, dat motum languentibus. Aer percussus uentum generat. Nam ubi aer non est, uentus esse non potest. Ventus nihil aliud est nisi aer ictus, unde Lucretius:

 

omnibus est porro in speluncis ventus et aer.

Ventus enim fit, ubi est agitando percitus, aer.

Hic ubi percaluit calefecitque omnia circum

saxa ferens, qua contingit terra et ab ollis

excussit calidum flammis uelocibus ignem.

 

Terram id est ore uasorum, et idem:

 

extruditque simul mirando pondere saxa;

ne dubites quin haec animai turbida sit uis.

 

Animai id est uenti. Langventibvs quia illa saxa si starent ut in caeteris montibus, dicerentur languescere.

214 [1] [Kmg] nam prope uiolentia ista, id est uis uentorum propter assiduitatem est pene par naturae. Nam cum natura id non faciat, quia omnia solida fecit stabilia, uis uentorum mouet et concitat.

[2] (prope) quasi.

215 [1] (illi) naturae.

[2] (perennis) continuus.

216 (opvs) scilicet est.

217 [1] (ipsi) operi Aetnaeo et uiolentiae.

[2] [Kmg] qva ad illam partem.

[3] [Kmg] spiritvs uentus.

[4] [Kmg] avdit id est obtemperat ire ad illas partes ubi spiritus imperat.

[5] (avdit) obtemperat.

218 [1] (nvnc) in Aetna.

[2] [Kmg] uento duce.

[3] (militat ignis) ardet et uires habet.

219 [1] [Kmg] hvic qvoniam quoniam operi huic, id est igni natura posita est ante oculos, non est necesse diffusius scribere. Nam uenti sunt qui nutriunt incendia propter certamen quod in carcere oritur. Fit ignis in promptv, ante oculos, quod soli uenti et una ipsi uenti, qui illic sunt. Quae res, id est uentos illic esse, pascit incendia.

[2] (in promptv) ante oculos.

[3] (operi) id est igni.

[4] (soliqve) uenti.

220 [1] (ipsi venti) uenti qui illic sunt.

[2] (res) id est uentos illic esse pascit incendia.

221 (silenti) Aetnae, id est quando non uomit incendium.

222 [1] (immensvs) magnus est.

[2] [Kmg] fertilis utilis, quia affert utilitatem.

[3] (fertilis) utilis.

[4] (idem) labor.

223 [1] (laboranti) homini inquirenti has rationes.

[2] [Kmg] respondent praemia cvris non respondent mihi fructus quando non habeo utilitatem eo anno.

[3] [Kmg] (tetris) curis, id est uigiliis.

224 [1] (ocvlis) capitibus.

[2] (solvm) solummodo.

[3] [Kmg] pecvdvm more secundum naturam ipsam, quia pecudes inclinato capite pascuntur. Soli homines tollunt capita ad caelum.

[4] [Kmg] miranda mortalibus, id est perquirendi rationes.

[5] (fvere) non nec fuere, id est fuere.

225 (pascere) nutrire.

226 [1] (nosse) mirandum est hominem nosse, id est noscere.

[2] (fidem rebvs) rationem.

[3] (exqvirere) inuenire.

227 [1] [Kmg] sacra id est caelestia.

[2] (sacra) sublimia ac diuina.

[3] (rigentem) hominem inquirentem.

[4] [Kmg] capitiqve attollere caelvm id est attollere caput ad caelum. Ideo bene Ouidius ait:

 

pronaque cum spectent animalia caetera terram,

os homini sublime dedit caelumque uidere

iussit et erectos ad sidera tollere uultus.

 

228 [1] (scire) mirandum est.

[2] (cvm) alias "cur".

[3] [Kmg] magno talia mvndo id est caelo; sub appellatione mundi intelligimus caelum et terram.

[4] (mvndo) caelo.

229 [1] (principia) rerum.

[2] (occasvs) finem.

[3] (metvvnt) timent.

[4] [Kmg] deest "et".

230 [1] [Kmg] aeterno mvndo id est aeterno ordine rerum constat. Harmoniam, mundi musicam.

[2] (religata est machina) sub appellatione machinae intellige IIII elementa.

231 [1] (scire) noscere.

[2] (modvm) id est uiam.

[3] [Kmg] minor orbita lvnae est quanto minor est cursus lunae. Orbita significat rotam, et sol et luna dicuntur quadrigis uehi.

[4] [Kmg] orbita id est cursus, quia cursus lunae est menstruus; singulis mesibus facit cursum suum luna.

[5] (orbita) id est cursus.

232 [1] (illi) lunae.

[2] [Kmg] cvr isti scilicet soli. Nam sol perficit cursum per annum, sed luna per menses. Prima obseruantia quae in caelo est, de sole est.

[3] (isti) soli.

233 [1] (ille) sol.

[2] (monet) docet scilicet sol.

[3] [Kmg] (monet) alias "mouet".

234 [1] (qvaeqve) sidera.

[2] [Kmg] (svo) alias "sui".

[3] (incondita) errantia.

235 [1] (scire) utile est.

[2] (signorvm) id est XXXX et octo, quae ueluti per sortem errant.

[3] [Kmg] tradita ivra id est datae rationes.

[4] [Kmg] (ivra) scilicet solis.

236 [Kmg] deest "se".

237 [1] [Kmg] Phoebe id est luna; quando luna rubicunda est, significat pluuiam. Quando sol pallet in mane, significat imbrem.

[2] (Phoebe) luna.

[3] (frater) sol.

239 [1] [Kmg] (praeit) alias "perit".

[2] (senescit) id est perit.

240 [1] (obrepit) sequitur autumnum.

[2] [Kmg] in orbe quia semper eadem sunt, scilicet uer, autumnus, aestas, hiems.

[3] [Kmg] cvcvrrvnt alias "cucurrit".

241 [1] (axem) currum, id est septemtrionem.

[2] [Kmg] Helice nutrix Iouis fuit.

[3] [Kmg] et.

[4] [Kmg] tristem cometen tristem, id est minantem pestes. Pestifer et fatifer est cometes.

242 [1] [Kmg] Lucifer appellatur prima stella quae apparet ante ortum solis lucidissima.

[2] (vnde micet) mirandum est scire.

[3] (qva) parte.

[4] [Kmg] Hespervs stella Veneris, quae in sero sequitur solem et in mane praecedit solem.

[5] [Kmg] Bootes est ductor plaustri septemtrionalis.

243 [Kmg] Martia id est stella Martis, quae portendit bellum.

244 [1] (rapiant) inuoluant nunc.

[2] (lintea) uela.

[3] (tendant) ex-.

245 [1] [Kmg] scire uias maris scilicet utile est propter scopulos.

[2] (scire vias maris) utile est propter scopulos.

[3] (caeli praedicere cvrsvs) id est noscere omnia signa caelestia, id est unde ueniant uenti qui inducunt serenitatem et qui tempestatem.

246 [1] (volet) eat.

[2] (Orion) pluuiosus.

[3] [Kmg] saevvs index nam Orion portendit aquam. Ideo appellant saeuum indicem, quia pluuiosus.

[4] (saevvs) appositio.

248 [1] (pati nec acervo condita rervm) utile est non pati turbari digesta.

[2] [Kmg] acervo id est uolucro rerum.

249 [1] (manifesta) certis signis.

[2] (notis) id est signis.

[3] (disponere) dare locum.

[4] [Kmg] (fide) alias "sede".

250 (ivcvnda volvptas) est; scilicet noscere talia utile est.

251 [Kmg] terram id est rationes quae sub Aetna sunt; et intelligit de Aetna, ut cognoscamus rationes quae sub Aetna.

299 [1] aliter.

[2] aura.

609 (e)t.

 

 

Bibliography

 

Calderini

Domitii Calderini Commentarii in quædam opuscula Vergiliana, s.l. (sed fort. Mediolani), s.T. (sed Simon Magniagus), s.d. (sed ca. 1480) (H *4240; IGI 2362).

 

Lanzarone 2017

N. Lanzarone, "Il commento di Pomponio Leto all'Appendix Vergiliana: primi sondaggi, BStudLat 47 (2017), 696-704.

 

Lanzarone 2018

N. Lanzarone, Il commento di Pomponio Leto all'Appendix Vergiliana. Edizione critica (Pisa 2018).

 

Lanzarone 2019

N. Lanzarone, "Annotazioni inedite all'Aetna di scuola pomponiana (cod. Corsinianus 1839)", Philologus 163 (2019), 331-57.

 

Lunelli 1983

A. Lunelli, "Il commento virgiliano di Pomponio Leto", in Atti del Convegno virgiliano di Brindisi nel bimillenario della morte, Brindisi 15-18 ottobre 1981 (Perugia 1983), 309-22.

 

Lunelli 1997

A. Lunelli, "Pomponius Sabinus alias Pomponius Laetus: perché Sabinus, con osservazioni sul ms. Corsiniano 1839 (43 F 21) e su CIL VI/5, 3477*", in V. Fera-G. Ferraù (eds.), Filologia umanistica per Gianvito Resta (Padova 1997), 1207-22.

 

Muzzioli 1959

G. Muzzioli, "Due nuovi codici autografi di Pomponio Leto", IMU 2 (1959), 337-51.

 

Reeve 1976

M.D. Reeve, "The textual Tradition of the Appendix Vergiliana", Maia n. s. 28 (1976), 233-51.

 

Zabughin 1909-12

V. Zabughin, Giulio Pomponio Leto. Saggio critico, I-II (Roma 1909-Grottaferrata 1910-12).

 

 

Nicola Lanzarone
8 December 2019

 
 
This entry can be cited as follows:
Commentary on the Aetna (codex Corsinianus 1839), ed. Nicola Lanzarone, Repertorium Pomponianum, URL: www.repertoriumpomponianum.it/textus/anon_comm_aetna.htm,

 

TO TOP