|
|
Leto, Commentary to the Appendix Vergiliana
Introduction During the seventies and the eighties of the XVth century Pomponius Laetus, professor of Latin at the Studium Vrbis, taught many courses on Virgil, not only on his major works (Eclogues, Georgics, Aeneid), but also on the opuscula that were later collected by Joseph J. Scaliger under the title of Appendix Vergiliana. In Pomponius' time they were considered Virgilian; Pomponius himself thought that they were works of Virgil's youth. In fact, in the two most important witnesses the commentary on the Appendix Vergiliana precedes that on the major works; thus Pomponius thought that this was the chronological order. The so-called 'Pomponius' commentary on Virgil' consists of Pomponius' lecture notes taken down by his pupils (dictata or recollectae). Laetus never published these notes, because – as he himself says in a letter to his friend Agostino Maffei – he felt unequal to the task. However his commentary, which we have, is a genuine work of Pomponius . Since these notes were taken by his pupils, it is obvious that there are differences among them, but the two most important (and mutually independent) witnesses of the whole commentary (except the notes on the Aetna) transmit the same version, in the form of a continuous commentary. They are the codex Oxford, Bodleian Library, Canonicianus Classicus Latinus 54 (C, saec. XV) and the editio princeps, a pirated edition by Daniele Gaetani (Daniel Caietanus) at Brescia around 1490 (B). These witnesses contain the commentary on Culex, Dirae, Copa, De est et non, De institutione uiri boni, De rosis nascentibus, Moretum, Elegia in Maecenatem, Ciris. Laetus immediately disowned the Brescia edition. We do not know how Gaetani came into possession of Pomponius' notes (he was never in Rome and did not have contacts with Pomponius' students or his sodalitas). However the Brescia edition is very similar to the commentary transmitted by the Oxford manuscript. Gaetani's edition is very incorrect; many of its errors were corrected ope ingenii by Ioannes Herbster (Oporinus) in his Basel edition (1544). Thanks to Oporinus Pomponius' Virgilian exegesis was known to subsequent scholars. Other manuscripts, that date back to the XVth century, transmit only partial commentaries, in the form of marginal or interlinear annotations, which are – generally speaking – different from those of CB. The Vat. Lat. 3255 (Vatican City, Vatican Library: V) contains some notes on the initial part of the Culex, a commentary on the Elegia in Maecenatem, and three notes on the Ciris. The cod. Corsinianus 1839 (43 F 21, Rome, Biblioteca Corsiniana: K) contains notes on the Aetna and the Ciris (which precede Virgil's editio Romana of 1471). A very rich commentary on the Moretum is transmitted by the cod. Laurentianus Ashb. 932 (Florence, Biblioteca Medicea Laurenziana: L). The manuscript London, British Library, Sloane 777 (S) contains notes on the first 131 lines of the Aetna in the hand of Pomponius. Pomponius' notes are focused on content issues: historical, mythological, geographical, botanical topics; there are also several grammatical and etymological notes. This exegesis, addressed to his students, acted as handbooks of history, mythology and so on, and can be compared with his commentary method on other authors, in particular Sallust and Varro. Among the ancient sources quoted by Pomponius Pliny the Elder stands out. It is noteworthy that Pomponius used (Ps.-)Probus' commentary on Virgil's Eclogues and Georgics, brought to Rome in 1467 by the abbot Gregorio da Crema. Sometimes Laetus quotes Greek authors (in Latin translation).
Editorial Note: apart from the Aetna, this edition is based above all on C and B (and Oporinus). Different notes, transmitted by another manuscript, are preceded by the siglum of the manuscript that transmits them. The notes on the Aetna here edited are only those contained in S. I thank the editors of RP, in particular Prof. Marianne Pade, for their invaluable suggestions.
Witnesses
Abbreviation (exemplo utar codice V)
Vmg = V in margine
Text
POMPONII GRAMMATICI ERVDITISSIMI IN CVLICEM COMMENTARIVM
1 [1] Lvsimvs, Octavi ad Octauium Augustum scribit gratitudinem cuiusdam pastoris, qui cum per aestum sub arbore quiesceret, et prope esset serpens laesurus dormientem, culex pastorem excitauit somno; qui expergefactus serpentem interemit, et culici quem ignarus manu attriuerat sepulchrum fecit cum disticho quod in fine opusculi legitur. [2] Thalia una ex nouem Musis. Musae, ut inquit Alcmaeon, filiae fuere Caeli et Terrae, ut alii, Iouis et Memoriae. Quidam tres, quidam nouem asserunt. [3] gracili Thalia scilicet humili stilo. 2 tenvem quia se ludere dicit. 9 secvros frvctvs optat sine molestia et periculo frui amoenitate agrorum suorum, quos Milienus Toro primipilaris occupauerat. 11 Latonae et Iovis avrea proles inuocat Phoebum, Latonae et Iouis filium, quia numen est poetarum, siue in Lycia sit siue in caelo Sol siue in Parnaso. Haec ideo cumulauit ut Apollinem laudaret. 13 sive edvcat illvm puto intelligi «colat»; quod enim colimus, fama, obseruatione et ueneratione nutrimus. 14 Chimaera mons Lyciae, qui flammas uomit. Ab eo labitur Xanthus, qui descendit in Phrygiam. In Lycia ipsa paruum facit lacum, cuius aquam bibere Latonam aestu fatigatam cum prohibuisset Neocles pastor et socii, demutati fuere in ranas. Prope Xanthum est Latonae templum, ob quod alma dici potest Latona. Sed placet ut de Lycia intelligas et dicas: «regio perfusa liquore Xanthi». Est etiam Xanthus urbs Lyciae, a fluuio dicta, et Chimaera ibidem conuallis quaedam. Placet ut de cultu Apollinis intelligas, unde Lyciae sortes. 15 [1] sev decvs astrigervm scilicet seu est Sol in caelo et uult illic coli, seu in rupe Parnasi. Parnasus mons est Phocidis, in quo rupes est, quae uel maiestate numinis uel situ ipso horrorem uisentibus facit. Vndique fere praeceps in formam theatri recessit, quo sonitus uocesque multiplices audiuntur. Hic est Apollinis Delphici templum, hic fons Castalius Musis dedicatus, hic habitauere Pieres, natio Thracia: unde Pierius fons et Pierides Musae, quamuis Ouidius dicat a filiabus Pieri, quae cum Musis certauerunt et uictae fuere. [2] [V] (sev decvs) id est seu est in caelo sol. 16 patvla fronte id est aspectu; propter formam theatri «patula» dicit, id est theatrali. Theatrum in medio patulum, id est concauum est. 17 liqvido puriter; liquidum purum est, ut liquidus aer ea parte qua praelabitur unda Castalii fontis. Castalius fons Caballinus et Libethris dicitur: unde Musae Libethrides. 20 et tv, sancta Pales quia pastoris historia est, pastoralem inuocat deam, cuius sacra, id est Palilia, fiebant in urbis Romae natali. 23 [1] saltvs sunt ubi animalia pascuntur, et propter Palem dicit. [2] astra propter Phoebum, id est Solem. 25 Octavi faue et inde lege. Non erit hoc bellum Giganteum. Gigantes in Phlegra, ualle Thessaliae, superimpositis montibus pugnauere cum caelestibus. Est et alia Phlegra, in Campania, unde Hercules existimatur Gigantas fugasse, ut Diodorus meminit. Et in ea pagina non describit bellum Lapitharum cum Centauris. Lapithae, populi Thessaliae feroces, in nuptiis Pirithoi pugnauere cum Centauris. [Vmg] Phlegra uallis Thessaliae, ubi Gigantes cum Ioue certantes de regno fulminati sunt. Et Phlegra ager est in Campania, ubi Hercules Gigantas fugauit. 30 [1] Ericthonias arces Athenas. Bellum Persarum contra Graecos intelligit. Ericthonius, filius Vulcani et Mineruae, cum pedes haberet retortos, currum inuenit. Nutritus fuit a filiabus Erechthei, regis Athenarum. [Vmg] Erechtheus rex Athenarum fuit, qui Pandioni successit. [2] Oriens quia Xerxes, rex Persarum, qui Graecis bellum intulit, orienti imperabat; ergo oriens, id est Persis. Olympiade LXXV imperante Athenis Calliade et in urbe Proculo Virginio Tricesimo et Spurio Cassio consulibus, Xerxes, rex Persarum, Mardonio eius genero suadente terrestri et maritimo bello Graecias infestauit, triennio ad comparanda multa milia hominum consumpto. Ad copias traiciendas in Hellesponto ligneum pontem fabricari iussit; inter Abydum et Seston VII stadiorum longitudo est. Tempestas pontem perfregit; rex indignatus iussit aquam tercentum uerberibus percuti et colaphis cum barbarica exsecratione, deinde uincula et compedes iaci in poenam disiecti pontis, et illorum qui operi praepositi erant capita praecidit; et alios praefecit qui firmum transitum reddidere uinctis biremibus ac triremibus CCCLX uersus Euxinum, et ab alio latere CCCXIV uinxere transuersas. Operis firmitudinem praegrandes ancorae faciebant. Machinae tam ingenti superiniectae trabes fuere, supra quas induxere materiam, et in lateribus aggeres erexere, ne maris aspectu iumenta inquietarentur. Dies IX consumpti fuere in transitu. [3] ignibvs Xerxes, peragrata Boeotia, Plataeis et Thespiis incensis, Athenas cum arce occupat, et incendit et templum Erechthei, quod in arce erat, in quo olea posita in testimonium Mineruae concremata fuit. Olea, ne interiret, stolonem emisit, id est uirgultum, quod a sacerdotibus seruatur; in arborem creuit. 31 perfossvs Athos cum Persica classis ad Eleuntem Chersonnesi stationem haberet, ne pigresceret, iussa fuit a rege Athon montem fodere adiuuantibus et accolis. Athos ingens est, pertingit mare, et in peninsulae effigiem desinit cum isthmo XII stadiorum, quo sita urbs est Sana, iuxta quam fossus mons fuit: fossae latitudo duas triremes capiebat et isthmus intercisus ut in fossam reciperetur mare. Opus hoc factum est, ut memoria eius potentiae ad posteros foret; necessitas enim non urgebat. Strymon fluuius, qui prope est, etiam pontibus iunctus fuit. 34 non timvit quia tandem uicti fuere Persae, primum aufugit Xerxes relicto Mardonio, et postea Mardonius ab Arimnesto Spartiata occisus finem Persici belli fecit. Et ideo dicit «non timuit Graecia Persas». 37 et tibi, sancte pver mos antiquorum poetarum fuit principum numina inuocare. 39 sede pia id est felici, et cum pace et quiete, sine bello. 42 ignevs aetherias describit tempus quo pastor agebat gregem ad pascua. Id scilicet erat cum iam aurora fugauerat tenebras et cum ros sole siccescit. 53 vel brvsca bruscum arbor est; ad ornamentum mensarum secatur. Meminit Plinius libro XVI. Alibi inuenio bruscum esse genus aceris. In his carminibus bene explicat morem capellarum, quae petulanter in ipsis etiam praecipitiis tutae sunt. 58 o bona pastoris laus pastoralis et rusticanae uitae; in Georgicis idem uotum est. 62 [1] colore Assyrio Tyriam purpuram notat, quae urbanis conuenit. Tyros ciuitas Phoeniciae, ubi ex conchiliorum tabo bis tingebatur lana. Phoenicia prouincia Syriae, quae aliquando Assyria appellata est. [2] lavta id est epota. 63 Attalicis opibvs aurum intexere uestibus inuenit Attalus, rex Pergami, qui heredem reliquit populum Romanum. Babylon, Assyriae caput, diuersos colores prima uestibus intexuit, et Phryges acu duplicare aurea fila in telis, unde phrygiones appellant. 64 domos genitiui casus est. Sic monuit Augustus dicendum esse. Consuetudo postea «domus» dixit. Antiquitas «domus, domi, domo» inflexit, ut apud Catonem; «domus» Graecum uocabulum est. 65 pictvrae lapidvm propter imagines marmoreas. 67 Boethvs et Alcon figuli et optimi artifices sunt uasorum. Alcon fecit argenteum craterem Aeneae. Plinius Boethi mentionem fecit, quem proximum a Mentore nominat. Idem Plinius ait: margaritas maxime Indus mittit oceanus. Margaritae in conchis, id est ostreis, ex matutino rore generantur uere. 72 calamo palvstri ex quo pastores fistulas faciunt. 75 Tmolvs mons Lydiae, uitibus consitus; inde Tmolia uitis. 87 Panchaia regio Persidis est; olim tus ex Arabia in Persidem deferebatur, inde ad nos. Postea diligentia regum Aegyptiorum alia uia fertur. 94 Tempe uallis in Thessalia est amoenissima; mediam intersecat Peneus amnis, cuius ripas arbores uestiunt, quae uariarum auium concentibus personant. Olim haec uallis palus fuit; postquam Hercules latum et altum exitum Peneo fecit, exsiccata est. Probus aprica et amoena loca Tempe nominari scribit. 95 Hamadryades nymphae arborum sunt. 96 Ascra uicus est Boeotiae, in aspero et sterili loco, in dextra parte Heliconis, Hesiodi patria, quam et ipse damnauit inquiens: Ascra rus miserum. Ferunt Hesiodum pastorem fuisse. 98 stvdiis scilicet uoluptatibus. 101 Hyperionis ardor nomen est Solis et significat tempus meridianum. 109 lvco virenti qui sub Cithaerone erat. Contigit enim hoc, quod de pastore scribit Virgilius, in agro Thebano, in luco amoenissimo. 110 Delia Latona in Delo sub oliua peperit Apollinem et Dianam, unde illis nomina sunt a patria. 111 [1] Nyctilivs dictus Bacchus quia eius sacra noctu fiebant. [2] Agave Cadmi filia; plena Baccho, id est furore, interemit Pentheum filium in Cithaerone, qui mons imminet Boeotiae. Causa fuit quia filius sacra Bacchi dicitur spreuisse. Vbi Agaue ad se rediit et filium interemisse cognouit, quem crediderat uitulum, secessit in antrum et poenitentiae locum dedit. 117 [1] Orphevs Oeagri filius et Calliopes. Scribitur sono lyrae currentem aquam detinuisse et siluas saxaque ad lyrae dulcedinem allexisse. [2] Hebrvs fluuius Thraciae, apud quem natus et educatus fuit Orpheus. 124 [1] platanvs arbor est, quae aquas desiderat, longis et patulis ramis. In urbe Roma celebris est expetiturque ad spatiantium umbram. Nostro tempore aerias et opacas platanos in Germania uidi. M. Varro tradit esse quarundam arborum nomina quae modo ad similitudinem «iusti», modo ad similitudinem «manus» declinantur. Verba Varronis haec sunt:
item negant analogiam esse, quod alii dicunt «cupressus», alii «cupressi». Item de ficis, platanis et fagis et plerisque arboribus, de quibus alii extremum «-us», alii extremum «-i» faciunt.
[2] lotos nympha, Neptuni filia, fugiens Priapum demutata est in arborem sui nominis. Vlixes e Ciconibus tempestate delatus dicitur in Africam, ubi socii, cum gustassent fructum loti, uix inde abducti sunt. Est enim fructus dulcedine et suauitate mirabilis. Ab eo Lotophagi in Africa populi cognominantur. Ex fructu uinum fieri scribit Herodotus; ideo ego arbitratus sum eam esse arborem quam Sarmatae et Scythae uiscinum dicunt et Romani per diminutionem uisciulum. Apud illas nationes uinum e uiscinis fit admixto melle, quod ego in Scythia saepissime bibi. Theophrastus eam arborem celthim appellat. De hospitalitate Loti Homerus testis est et Silius: quos succo nobilis arbor Romae lotos ad umbrarum amoenitatem ante domos ponebatur, ut meminit Plinius. Est et herba lotos, ut scribit Herodotus, cuius ex foliis siccis et molitis fit panis. Radix uero eius magnitudine mali ad esculenta transit. Prouenit in Aegypto et similis est liliis. Et quae esculenta fiant ex fructu arboris loti dicemus in Georgicis. Si quis me reprehenderit quod eam uiscinum dicere ausus sim, inueniat ipse e nostro tempore nomen. 126 dvlcedine captos id est socios Vlixis. 128 Phaethon ut meminit Quintilianus, trium syllabarum est. Filius fuit Solis. Cum a patre quadrigarum gubernacula cepisset et nimis petulanter immisisset habenas, coepit nimio feruore aduri mundus. Fulmine ab Ioue ictus decidit in Padum, Galliae Cisalpinae fluuium. Cucurrerunt ad fratris cadauer sorores et flendo demutatae fuerunt in arbores populos, quae signa luctus faciunt lacrimas semper emittendo. E truncis populorum gummi destillat. 129 Heliades patronymicum a Sole, qui dicitur Helios. Filiae sunt Solis. Hoc gummi succinum est et electrum. Diximus in expositione Cornelii Taciti. 133 perfide Demophon Phyllis, Lycurgi regis Thracum filia, hospitio excepit Demophontem redeuntem e Troia, qui adeo puellae placuit ut cum eo nuptias celebrarit. Post coniugium impetrauit Demophoon ut patriam uiseret. Qui cum non redisset statuto tempore, puella inpatiens amoris suspendit se in amygdalo. Arbor statim aruit. Reuersus Demophoon amplexus est arborem, quae dicitur subito amatorem cognouisse et statim reuiruit. Plinius ait
nunquam uirescere arborem ex qua Phyllis se suspendit.
134 fatalia carmina, qvercvs in Dodone, silua Epiri, Iupiter ore columbarum in quercu fata canit. Antea quam Triptolemus triticum docente Cerere seuisset, cibus mortalium fuit glans querna et arbuta. 137 Argoae pinvs ex pinu Argo nauis facta est, in loco cui Pagasae nomen fuit: unde Pagasaea nauis, quae Argo a celeritate nominatur. Ex ea materia atque cupresso nauigia firmiora fiunt. Valerius Flaccus ait de Argo naui: iam pinu grandi dissoluere lamna. 140 [1] ilex glandem gignit ut quercus. [2] laeta cvpressvs cum sit lugubris arbor, hic laeta erat. 143 lentae id est flexibiles. De hederis loquitur. Bacchus cum triumphauit ex Indis, hedera exercitum coronauit. Fructus hederae corymbus dicitur, qui rubicundus est; ideo aureolus. 145 [1] myrtvs arbor sacra Veneri: unde Venus Myrtea, de qua et eius templo diximus in expositione Titi Liuii, in uita Anci Martii. [2] veteris fati aiunt iacula, quibus confixus fuit Polydorus in Thracia, conuersa in myrtum, aut quia myrtus primum uisa fuit in tumulo Elpenoris, qui sepultus fuit in Circeis ab Vlixe (meminit huius rei Theophrastus), aut quia Faunus myrteis uirgis Fatuam sororem usque ad necem cecidit. 146-8 volvcres et vnda iniucunda silua est ubi aues non sunt et saliens aqua. 151 qvervlae voces puto non de ranunculis intelligit, quibus nulla suauitas est in uocibus, sed de ipsa aqua, quae lapsa per lapillos sonitum dat. Sed, cum dicat «nantia limo corpora», de ranunculis scribere uidetur; nisi per translationem loquatur, ut solent facere poetae. 152 echo uocabulum Graecum est, quod significat «resono». Et illa uox est quae in antris et conuallibus redditur. 156 avrae quodcunque impetu se fert, iuuatur uento et impellitur. 174 metare mensurare est. 188-9 dissitvs spiritvs ut mihi uidetur, a disserendo, et «dissero» a «sero». Et debes intelligere nunc a pastore interfectam culicem, et inde serpentem. 197 cristae aut quod ipse serpens cristatus aut accipit pro eminentiore parte capitis. 202 [1] Ereboeis ideo quia apud inferos semper nox est, per Erebum infernum intelligimus. [2] nox ut Catullus ait, omnia obscurat, nisi interueniat sol. Est enim umbra terrae, similis turbini inuerso. 203 et piger avrato procedit vesper ab Oeta orientem noctem describit. Piger, quia aestiuo tempore piger incedere uidetur, a dierum longitudine. Sol cum cadit, aureus uidetur. Vesper infra Solem est fidus, ipsis cognominibus aemulus Solis ac Lunae. Praeueniens ante matutinum dicitur Lucifer, ut sol alter; et in occasu solis refulgens nuncupatur Vesper, quasi uicem lunae reddens. Et idem Veneris fidus nominatur. Vesper a Plauto dicitur uesperugo, et lucifer a Pacuuio iubar. Oeta mons Thessaliae; mare contingit propter altitudinem. Cum sol occidit, stellae uidentur ab eo oriri; et mane sol oriri creditur ab Ida, monte Troadis. Culex ex humore oritur, cuius effigies ad dormientem pastorem uenit et poenas inferorum ei narrat. 214 manes diei principium, mane: quod tum manat ab oriente dies. Nisi potius quod bonum antiqui dicebant manum: unde Manii et Lucii, nati mane et luce, et Manes dii inferorum, quia bonos eos putabant quibus animas commendabant, et ipsas animas manes dixerunt. 215 [1] viscera pro anima ponitur. [2] Lethe fluuius inferni, obliuionis dictus. Huius cognominis est Lethes, fluuius Hispaniae, de quo in commentariis Silii Italici diximus. 216 Charon apud Phlegethontem fluuii inferni portitor est, qui lembo transuehit animas, ut VI: portitor ille Charon. De Tisiphone et ceteris furiis dicemus in libro VI. 220 Cerbervs canis custos introitus inferni. 222 orbes id est oculi. 225 praemia per hoc ingratitudinis eum accusat. Iustitia excedens urbibus petiit rura et inde caelum, ut apud Virgilium in Georgicis. 232 Cimmerios tradit Ephorus coluisse cauernas in Cumano agro. Illic et Cimmerium specus, unde descensus est ad inferos. 234-5 Aloeus, Titanis filius, ex uxore Iphimedia, uiolata a Neptuno, duos pueros adoptauit: Othum et Ephialten. Qui, cum singulis diebus nouem digitis crescerent, ausi sunt Iouem pugna incessere, quos Iuppiter ad inferos deiecit. 237 Tityvs Iouis filius ex Elara Orchomeni stupro Latonam tentauit, quae conquesta est apud filium. Apollo sagittis occidit, et apud inferos dat poenas. Iecur eius semper renascens uultures consumunt. 241 [1] Tantalus, Iouis filius, Paphlagoniae imperauit. Deis apud eum hospitatis Pelopem filium epulandum apposuit. Dii puerum ad uitam reuocarunt, humerum eius ab Cerere consumptum eburnum fecere, scelestum et impium patrem ad inferos detruserunt. Cui poena est ut sitiens inter aquas non bibat et inter poma non comedat. Volunt quidam non propter caedem filii luisse poenas, sed quia mystica deorum sacra publicauit. [2] prodidit scilicet Tantalus. 243 [1] Sisyphus, Aeoli filius, Corinthi tyrannus fuit, quae tunc Ephyra dicebatur. Cogebat ab hospitibus sibi pedes lauari, et cum erant in opere praecipites dabat. Autolyam, Laertae desponsatam, Delphos pergentem cepit, ex qua genuit Vlixem. Theseus Sisyphum interfecit. Apud inferos saxum collo alligatum per aduersum defert montem. [2] revolvit Sisyphus. 245 pvellae qvaerentes otia filias Danai dicit, quae Belides dicuntur, quae cribro semper aquam hauriunt. Danaus, cum negasset filias L quas habebat fratris sui Aegypti filiis matrimonio locare, pulsus a fratre nauigauit Argos Stheneloque hinc eiecto regnauit. Ferunt magnam nauem primam in mari uisam fuisse Danai. Aegyptus filiis iussit ut Danaum persequerentur et interimerent. Qui tandem, cum obsidione premeretur, nuptias promisit. Filias monuit ut noctu dormientes maritos obtruncarent et ita actum est. Vnde adhuc cum maritis in inferno lites habent. 246 taedas id est nuptias. 247 Hymen Bacchi et Veneris filius, Athenis educatus, cum nuptias cuiusdam puellae potiri nequisset, desperatus, solus per litora ueluti mente captus errabat. Interea piratae, qui uirgines Athenienses euntes ad mystica Cereris Eleusinae rapuerant, capiuntur: uirgines liberantur. Hymen Athenas uenit et primus nuntiauit, ex quo nuptias diu petitas impetrauit. Ob eam felicitatem Athenienses constituere ut in nuptiis celebrandis haberetur iuuenis memoria; ideo in nuptiali pompa effertur Hymen Hymen, ut apud Romanos Talassio dicitur in nominandi casu «hic Hymenaeus» detractione litterarum «Hymen». 249 Colchida matrem Medea, Aeetae regis Colchorum filia, ab Iasone rapta, indignata quod Iason maritus nouam nuptam Creontis filiam super induxerat, filios coram trucidauit, inde draconibus uecta ad Aegeum, Athenarum regem. 251 Pandionias pvellas Pandion, Athenarum rex, Ericthonii filius, duas habuit filias, Procnen et Philomelam, quarum alteram, id est Procnen, Tereo, regi Thracum, Martis filio ex Bistonide nympha, locauit. Huius Tereus mortem finxit ut Philomela, quae pulchrior erat, potiretur. Ignarus pater alteram filiam dedit, quam ipse Tereus, ubi stuprauit, relegauit ruri. Cognito scelere puellae dilaniauerunt Itym et patri epulandum dedere. Tereus, satur carne filii, ubi rem cognouit, insecutus est eas ut occideret. Quae puellae fugiendo demutatae fuerunt in aues: Procne in hirundinem, Philomela in lusciniam, et ipse Tereus transformatus in upupam, quae prius epops dicebatur, inde mutatis litteris upupa. Cristatus est ut se fuisse regem cum diademate confiteatur. Ouidius ait libro VI: nomen epops uolucri, facies armata uidetur. 252 Bistonivs rex Bistonium stagnum est Thraciae, et Bistonia gens. 254 [1] [C] at discordantes Laius, Cadmi pronepos, Oedipodem generat. Oedipodes Eteoclem et Polynicem ex Iocasta habet matre. Eos relinquit ut alternis regnarent annis. Eteocles Polynici regnum non restituit, sed exulem facit. Confugit ad Adrastum, Argorum regem, et accepta filia Argia in uxorem conspirantibus cum eo Tydeo, Parthenopaeo, Adrasto, Amphiarao, Hippomedonte et Capaneo regibus, qui pari fato occubuere praeter senem Adrastum. Polynices uero mutuis uulneribus cum Eteocle fratre occubuit in duello. Mansit et defunctis discordia: nam cum cremarentur, pyra sese in duas diuisit partes. [2] [B] Cadmeo sangvine Oedipodes, Lai filius, Eteocli et Polynici filiis Thebas reliquit ut alternis annis imperarent. Eteocles regnum fratri non restituit, exulemque fecit. Ille cum Adrasto, Argiuorum rege, et Tydeo Thebas obsedit. Tandem in singulare certamen uenere fratres mutuisque uulneribus se inuicem interfecere. Mansit [etiam] et defunctis discordia, quia simul cremari non potuere. 262 Alcestis Alcestis siue Alcesta filia fuit Perilai; nupsit Admeto, regi Pheraeorum, qui sunt in Thessalia. Cum maritus aegrotaret, oraculo nuntiatum est ei adhuc posse uiuere si foret aliquis ex affinitate uel amicitia qui pro eo sponte mortem subiret. Ceteris id abnuentibus sola uxor promisit. 264 in Chalcedoniis Chalcedon urbs est non procul a Byzantio, id est Constantinopoli. Chalcedonios appellauit antiquitas insanos: nam cum coloniam ducerent, maluerunt in sterili situ quam in pingui manere. Profecto nihil est sterilius situ ubi nunc est Chalcedon. Chalcedon opus fuit Megarensium: Megarenses duxerunt illam coloniam. 265 Ithaci conivnx Penelope, Icari filia, fuit uxor Vlixis, castissima habita inter mulieres. Nam absentiam mariti errantis summa patientia tolerauit. Procos multos, quorum maximus Eurydamas fuit, petentes coniugium et fingentes Vlixis mortem, laudabili constantia non modo neglexit, sed etiam fregit. [C] Pater Icarus dicitur et Icarion. Appellatus Ithacus Vlixes ab Ithaca insula, quae est inter Cephalleniam et Dulichium. [B] Inter Cephalleniam et Dulichium est Ithaca insula. 268 misera Evrydice Eurydice, filia Talaonis, uxor Orphei fuit. Nam post quam marito concessa fuit et culpa eius postea ablata, dicitur non amplius mansisse apud inferos, sed in Elysiis campis. Orpheus uero pro ea poenas luit. Orpheus, Oeagri filius, regis Ciconum, qui sunt in Thracia, sono lyrae adeo potens fuit ut traheret non modo animata, sed etiam insensibilia. Lex erat apud inferos ut nemini liceret loqui. Orpheus, incautus et amoris impatiens, non tantum locutus est, uerum et oscula amatae coniugi conatus est tradere; cuius incontinentiae apud inferos poenas dat. 269 [C] manet nam pro ea dat poenas. 272 [B] Phlegethonta unda habens ardentes aquas. 274 [1] [C] defossa subterranea. [2] [B] crventa saeua, non sanguinolenta. 275 [1] [C] obsita circumdata. [2] [B] sine ivdice tres sunt: Aeacus, Minos et Rhadamanthus. [3] [C] ivdices inferorum sunt Minos, Aeacus, Rhadamanthus. 277 [C] valens potens. 284 [C] menstrva luna tunc est menstrua cum uno die nona est et extrema. 286 [1] [C] eadem lyra. [2] [C] conivnx Ditis Proserpina, filia Cereris. 287 [C] non fas non erat fas nec exorabile diuae, id est Proserpinae, reddere aliquas in uitam a morte. 290 [1] [C] praeceptvm lex erat Proserpinae data Orpheo ut nequis usque ad superos loqueretur aut sese uolueret. [2] [C] rettvlit id est non locuta est. 296 [C] vos manet expectant, ait, uos, o heroides, manus heroum. 297 [1] [B] Aeacides Peleus; Aeginae et Iouis filius Aeacus; Aeaci Telamon, Peleus et Phocus; Pelei et Thetidis Achilles; Telamonis et Glauces, filiae regis Salaminorum, Aiax et Teucer. [2] [C] Aeacides ex Aegina Asopi Iupiter Aeacum filium sustulit; Aeacus Phocum, Pelea et Telamonem. Peleus Thetidem, Chironis, qui Nereus in filiae nuptiis appellatus, ut Dictys meminit, filiam, duxit uxorem. Telamoni uero Salaminae regi, quia muros Troiae primus inuaserat ac in portas irruperat, cum Hercules regnante Laomedonte illam oppugnasset, Hesionen, Laomedontis sororem, uirtutis compensandae gratia Hercules dedit. Quam, ut Messala auctor est, tori turpi seruitio concubinam tenuit et ex ea Teucrum genuit. Qui patria profugus alteram Salaminam in Sidonia condidit. Quare cum Priamus, Laomedontis filius, in Graeciam misisset postulatum post redintegratam patriam a Telamone ut Hesiona soror aut in matrimonium duceretur uel saltem restitueretur, derisus neutrum obtinuerit, Telamona feritatem rapuisse memorat poeta per quod egregia et puella regia teneretur concubina. 299 [1] [C] Venvs propter Peleum. [2] [C] virtvs propter Telamona. [3] [B] inivnxit honorem Hesionam, Laomedontis filiam, duxit Telamon. 300 [C] illvm Nereis amavit id est Thetis, filia Chironis, quia instinctu Veneris et amore coniuncta erat Peleo. 301-2 [C] assidet et ivvenis alter id est Aiax, eiusdem Telamonis filius ex Glauce, Cychrei, regis Salaminorum, filia. Hic Graecorum classem incendio liberauit; ideo gloria sonare sortis. Nam Hector ad naues Graecorum tum ad portum appulentes progressus ignem in proras iacere et incendiis coeperat saeuire. Territi Graeci resistere trepidabant, ad genua Achillis f<l>exi implorabant auxilium. Adueniens tum Aiax re cognita hostem a nauibus repulit, Hectora ictu saxi deiecit. Multitudo e manibus eripuit et semianimem intra moenia retulere, et ideo fugientes insecutus est. 303 [C] torva qui irruperunt uasta saeuitia tanquam apri. 306 [1] [B] Tevcria tellvs Hector ad naues progressus ignem in proris iacere ac saeuire incendiis coeperat. Territi Graeci resistere non audebant. Aduoluti ergo ad genua Achillis, auxilia implorabant. Hoc tempore rediens Aiax cum praeda Phrygia saeuientem conspexit Hectora, et primo impetu hostem nauibus reppulit. Extincto igni ipsum Hectorem ictu saxi turbauit. Prostratum eripuere e manibus Aiacis Troiani et semianimem tulerunt intra muros. Aiax uictor fugientes insequebatur non sine magna strage. [2] [C] Tevcria tellvs quae antea Dardania dicebatur, adueniente e Creta Teucro, patriis sedibus pulso, qui cum Dardano regnauit et illi superstes sua bonitate et glorioso decore, Teucria dicta est; et qui Dardanii Teucrii. 307 [1] [B] Sigeaqve Sigeum urbs fuit in litore, etiam Augusti tempore diruta. In ea nauale Achiuorum et portus et Achaica castra; prope etiam lacus fuit. [2] [C] Sigeaqve praeter Sigeum est promontorium et litus iuxta oppidum Sigeum; urbs diruta iam Augusti tempore, in qua nauale et portus Achiuorum fuit, in quem fluit Xanthus Simoenti <iunctus>. 310 [C] paratos uos, o Troes, saeui Hectoris irae iusserunt inferre paratos ignes in classes Graecorum et neces Pelasgis, id est iisdem Graecis. 315 [C] heros Telamonivs Aiax. 317 [C] Hector erat Hector iuxta Sigeum prohibebat Graecorum accessum. Alter Aiax Telamonius instabat repellere incendium e nauibus ab Hectore immissum. 323 [C] Alter Aeacides id est Achilles, qui laetabatur lustrasse Hectora hoc, expiasse Patrocli cineres amicos de corpore caesi Hectoris, ut lustrauit Hectora, id est circumduxit ipsius corpus circum moenia Troiana. 325 [1] [C] Paris hvnc Paris interemit Achillem in templo Apollinis auxilio dei, quem Cassandrae coniugium petentem allexerat ad se Priamus. [2] [C] laetare interficere est. Apud maiores tamen «laetare» dice-bant, id quod nunc laetor siue laetifico: Liuius Andronicus in Aegistho: iam me oculi specie laetauisti optabili; et Accius in Pelopidae: et te tum triplici laetarem bono. 398 acanthos acanthus herba est similis spinae albae; folia habet tantum minora et aculeata lanugine tecta. Ex qua lanugine fiunt uestes aemulae bombycinarum uestium et sericarum. 402 rhododaphne herba est uenenosa pecoribus, homini tantum utilis admixta ruta inuenenata. Nomen habet a lauro, δάφνη. Laurus Apollini sacra. Nam ubi calor est, fulmen non decidit. Laurus nunquam fulminatur, et poetae lauro coronantur. 404 herba imitata priscis Sabinis Sabina herba est quae βράθυ Graece appellatur, et ea duplex: altera similis amaraco, altera similis iunipero, quam quidam Creticam cupressum appellauere. Pro thure haec assumitur, ut meminit Plinius, et apud antiquos praestabat uicem aromatum in sacris. Sabini primum ea herba sunt usi. 405 chrysanthvsqve heliotropium alii chrysanthon appellant. Ramulos habet candidos, abrotono similes. Ad repercussum solis aurea uidetur herba. [C] Folia eius condita nunquam marcescunt; ideo antiqui hac herba deos coronabant. 406 [1] et bocchvs Libyae bocchus herba est; nomen habet a Boccho, rege Mauritaniae. [2] hic amarantvs est herba quae non habet florem, sed uerius spicam purpuream; iucundi aspectus et sine odore. 407 bvmastvs etiam herba. 408 narcissvs puer submersus, demutatusque in herbam. 412 elogivm hoc elogium, hic elegos; hoc epitaphium, hic epitaphius. Finis
DIRAE
1 [1] Battare, cycneas Battarus interpretatur fagus illa sub qua carmina cantabat de Lydia. [2] cycneas cycnea etiam uoce Crassus apud Ciceronem de oratore loquebatur, quia septimo post die mortuus est. Historici dicunt non tam bene canere cycnos. Poetae tamen usurpant. Olor totus albus; quando maculas habet, anser siluester appellatur. 3 diras indvximvs dirae imprecationes uocantur, quae in maliuolos et inimicos effunduntur. Scripsit Virgilius et alias Diras, quae non inueniuntur; ideo ait «iterum». 7 mea avena auena, genus herbae per se, ponitur pro stipula aliarum herbarum. Inde fistulas pastores sibi faciunt. 8 Lycvrge Lycurgus, rex Thraciae, cum uellet uitem obtruncare, abscidit sibi genua, alii dicunt tibias. 9 Trinacriae Sicilia tam fertilis, ut Theophrastus scribit, quod sterilescant eius arua si nimium colantur. 10 senis nostri ergo post Buccolicum scriptum hoc opus; nam ibi ait: fortunate senex. 13 non flvmina solus Tigris in planitie, in media Armenia, nascitur, ceteri fluuii in montibus nascuntur. Viduae antiquitus habebant prata, quia colere non poterant. 19 devotvm carmen deuouere est per imprecationem destinare, ut Decii se deuouerunt in bello, quia pro exercitu interierunt. 23 et taetra venena qualis exhalatio illa tempore Antonini Pii; cum milites deuastassent omnia Babylonis, restabat ara. Senex dixit sub ea latere thesaurum, sed ara illa erecta fuerat ad comprimendam diram exhalationem. Cum itaque detectus esset lapis qui impositus erat foramini, tanta exhalatio inuasit non modo illam regionem, sed etiam totum orbem per triennium. 36 Ivpiter hanc alvit fagus dedicata Ioui Italo. Fagutalis lucus in Exquiliis, ubi templum Iouis erat. In Italia enim fagus Ioui sacra, alibi quercus. Sunt et alia loca ab arboribus nominata, ut porta querna in Viminali monte, qui, quod inde ante urbem conditam peterentur uimina, Viminalis dictus fuit. 40 cyaneo aethere cyanos color caelestis. 55 mvlta portenta sub signo Cancri in mense Maii emergunt e mari Rubro, ut ait Plinius. Tunc tempestas oritur, ut opprimantur beluae. Has delphines fugientes signa sunt nautis tempestatis. 64 Battare, flvminibvs ut in Buccolicis: certe equidem audieram, usque ad illud et fracta cacumina fagi; uicina ergo fluuio. 74 argvti grylli gryllus magnitudine cicadae, corpore longiore, genus est locustae; undique per orbem terrarum pernicies agris, praeter quam in Parthia. Parthi gryllos comedunt. Aestate stridunt potius quam canunt: uocem eius putant proficisci ex occipitio, quia eo loco, ut inquit Plinius, commissura scapularum haerent quasi dentes, eosque dentes inter se terendo stridorem edere. 85 praemia belli id est Actiaci. Nam post bellum Actiacum Augustus dedit agros Cremonensium et Mantuanorum militibus suis. 89 Lydia dvlcior illis Bianor Tusci et Mantus filius fuit. Hic condidit Mantuam et appellauit a nomine matris. Eius soror fuit Lydia; ideo Virgilius amatae suae Mantuanae Lydiae nomen imponit. 152 notvm Minoidis astrvm Ariadna filia Minois seu, ut alii uolunt, neptis ex Deucalione filio, relicta in Naxo a Theseo, quae et Dia dicebatur. 157 sacratam vittam uirgines habebant uittas ad honorem Dianae, tanquam sacerdotulae. 173 Vvlcanvs omnibus diis arma fabricabat. 174 fvligine id est galea noua. 175 [1] non Avrora Aurora filia Titanis et Terrae. [2] amore Tithoni, filii Laomedontis. 176 velavit amictv uirgines amissa uirginitate celabant prae pudore oculos panniculo. Finis
COPA
1 [1] Copa Syrisca, capvt copas appellabant mulieres uagas, et Maecenas seruam habebat Copam. Syrus, Syrisca, ut Cilix, Cilisca. [2] Graia quia Graecae feminae gesticulatrices sunt. 2 svb crotalo crotalus est anulus aeneus, qui percutitur uirga ferrea ad sonum fistulae. 3 taberna loca tabulis septa erant, ubi res uendebantur: inde tabernae nomen. 8 triclina pro «triclinia», a tertio ordine tororum. 9 est et Maenalio Arcadia apta pecuariis, ideo multos habet pastores. Et Pan Arcadicus fuit, qui fistulam inuenit. 11 cado picato antiqui picabant, id est uasa illinibant, ubi condebant uinum. 13 svnt et Cecropio Cecrops antiquissimus conditor Athenarum. 14 sertaqve serta ex satis herbis fiebant. 15 Achelois Achelous fuit pater Sirenum, quae sunt tres, Leucosia, Parthenope, Lygia, semper uirgines. 19 castaneaeqve nvces castaneae nuces, genus castanearum simile glandibus; uel et castaneae et nuces. 23 saligna salaci, luxuriosa. Priapus filius Veneris et Bacchi. 25 Alibide Alibidus Silenus, primus mitra usus. 30 calices Romae crystallina erant. 32 roseo strophio tenuioribus coronis utebantur antiqui, strophia appellantes. Inde nata strophiola, sic ait Plinius. 34 prisca svpercilia Plinius sic ait: in supercilio est grauitas. Genas dicimus concaua ubi oculi sunt. Partem superioris genae antiqui appellauerunt cilium, unde supercilia, in quibus est animi pars. Nam ex his negamus, annuimus, et in his fastus et superbia. 35 cineri ingrato antiqui quotienscunque parentabant, id est mortuis sacrificia faciebant, ponebant corollas supra sepulchra, siue sepulchrum erat ex lapide siue ex cespite. Mortui appellabantur ingrati, quia non rependunt beneficia. Finis
DE EST ET NON
1 Est et non et non sunt Virgilii hi uersus. 10 hinc fora fora Romae nouem erant. 11 cvneati theatri cuneus est condensata multitudo. 16 dogmaticas agitat dogma decretum Cicero interpretatur in libro de finibus bonorum et malorum. Finis
VIR BONVS
[B] De uiro bono et sapienti. 1 Vir bonvs Socrates. Rogatus Apollo quis esset sapiens oraculo respondit Socratem esse. Catus Aelius Corculum est appellatus quod in corde est sapientia, et Scipio Nasica optimus a senatu iudicatus fuit. 4 qvid proceres non curat uulgus quid faciat. 11 amvssis amussis regula est geometrarum. 20 mente dolorem sententia sapientis est ut dolore non commoueatur.
DE ROSIS
1 Ver erat. 3 [1] strictior acutior, ab ense. [2] Eoos Eoos mons Arabiae est, unde «Eous, -a, -um» fit. 5 per qvadrva nam horti quadrifariam diuiduntur. 6 vegetare uiuere. 8 olervm olus a legendo, ut ait Varro. 9 teretes rotundos. 11 Paestano cvltv Paestum est oppidum in Lucania. Graeci antiqui appellabant Possidonium, ubi sunt rosae uernae et autumnales. 14 die pro «diei», uel «in die». 18 Venvs quae mane Lucifer. Flora et Venus idem sunt. 20 difflatvr diffunditur. 22 mvricis murex genus ostreae, unde tingitur purpura. 27 obelisci obeliscus est figura quae, cum surgit, acuitur. 31 patefecit rosa quae aperta est habet similitudinem canistri. 37 pvnica coma rubra, punicea; non autem de Punico malo. Finis
IN MORETVM
1-5 [Lmg] Cum fuit gallicinium, Simulus rusticus surrexit ex lectulo suo, et illo tunc †ouito dierum† finiuerat numerum decem horarum. 1 [1] iam nox. [2] [L] (peregerat) finiuerat. 2 [1] [Lmg] excubiae enim uigiliae sunt, item dicunt excubitores, id est uigilatores, et «excubo» apparet quam «uigilare». [2] [L] (excvbitorqve) uigilator. [3] [L] (cantv) cum. [4] [L] (praedixerat) annuntiauerat. [5] ales gallus; gallus, cum ante mediam noctem canit, signum serenitatis facit, post mediam uero noctem, diei. [6] [L] (ales) gallus. 3 [1] Simvlvs a simis naribus. [2] [L] (exigvi) parui. [3] [L] (cvltor) curator. [4] [L] (cvm rvsticvs) quando et eo tempore. [5] [L] (horti) agri, campi. 4 [1] [Lmg] ab effectu dicit ieiunia tristia cum ipsam faciunt horam tristem. [2] [L] (metvens) timens. [3] [L] (lvcis) diei. 5 [1] [L] (membra) corpus. [2] [L] (levat) tollit. [3] [L] (vili) rustico. [4] [L] (sensim) paulatim. [5] [L] (demissa) posita, adiecta. [6] grabato grabatus lectica parua mendicantium. [7] [L] (grabato) lectulo. 6 [1] [Lmg] Simulus cum e grabato surrexerat, maxima cum diligentia ambulabat ne aliquod fronti offenderet propter obscuritatem. [2] [L] (sollicitaqve) diligenti. [3] [L] (tenebras) obscuritates. [4] [L] (explorat) diligenter quaerit. [5] [L] (inertes) inutiles. 7 [1] [L] (vestigatqve) quaerit. [2] [L] (focvm) locum ignis. [3] [L] (laesvs) ipse offensus. [4] [L] (qvem) focum. 8 [1] [L] (exvsto) conbusto. [2] [L] (remanebat) restiterat. [3] [L] (stipite) torre. 9 [1] [L] (obdvctae) coopertae. [2] [L] (celabat) occultabat. [3] [L] (lvmina) ipsum ignem. 10 [1] [Lmg] Simulus, uolens lucernam accendere, subposita fronte flabat. [2] [L] (admovet) adhaeret. [3] [L] (his) cineribus. [4] [L] (pronam) inclinatam. [5] [L] (svbmissa) subposita. [6] [L] (fronte) sua. 11 [1] [L] (prodvcit) elongat. [2] [L] (acv) cum. [3] [L] (stvppas) lychnum. [4] [Lmg] λύχνον Graece, Latine lumen. [5] stvpas carentes stupa a stipando dicitur, quia ea stipantur naues. [6] [L] (vmore carentes) quae stuppae carebant oleo. 12 [1] [L] (excitat) commouet. [2] [L] (crebris) spissis. [3] [L] (langventem) languidum. 13 [1] [L] (concepto) accenso. [2] [L] (tenebrae) obscuritates. [3] [L] (fvlgore) lumine. [4] [L] (recedvnt) domo Simuli. 14 [1] [L] (oppositaqve manv) id est contra posita manu sua. [2] [L] (lvmen) lucernam accensam. [3] [Lmg] aura ab aere dicta: agitatus enim aer auram facit. [4] [L] (ab avra) a uento. 15 [1] [Lmg] clauis dicta quod claudat et aperiat. [2] [L] (reserat) aperit. [3] [L] (praevidet) haberi uidet. 16 [1] [Lmg] frumenta sunt proprie omnia quae aristas habent; fruges uero sunt reliqua. [2] [L] (fvsvs) proiectus. [3] [L] (terra) in. [4] [L] (frvmenti) tritici. [5] [L] (pavper) paruus. [6] [L] (acervvs) cumulus. 17 [1] [L] (depromit) recipit. [2] [L] (qvantvm) tantum. [3] [L] (patebat) capiebat. 18 [1] [L] (qvae) mensura. [2] [L] (in octonas) id est in sexdecim. [3] [L] (excvrrit) peruenit. [4] [L] (pondere) per pondus. 19 [1] [L] (inde abit) id est plena mensura discedit. [2] [L] (assistitqve) stat. [3] [L] (molae) propter molam. [4] [L] (parvaqve) in exigua. 20 [1] [L] (qvam) tabellas. [2] [L] (fixam) positas. [3] [L] (paries) murus. [4] [L] (illos) in. [5] [L] (servabat) habebat. [6] [L] (in vsvs) id est in usum lucernae. 21 [1] [Lmg] lumen est quod a luce manat; dictum a luo, quia eo omnia abluuntur. [2] [L] (locat) collocat. [3] [L] (geminos) duos. [4] [L] (tvnc) postea. [5] [L] (veste) a manicis. [6] [L] (lacertos) bracchiorum scilicet. 22 [1] [L] (liberat) expedit, exertat. [2] [L] (cintvs) id est ipse Simulus accintus. [3] [L] (villosae) pilosae. [4] [L] (tegmine) pelle. [5] [Lmg] capra dicitur quasi carpax, quia carpit herbas. 23 [1] [L] (praeverrit) antemundat. [2] [L] (cavda) hircina pelle. [3] [L] (silices) lapides. [4] [L] (gremivmqve) sinum scilicet mundat. [5] [L] (molarvm) lapidum. 24 [1] [L] (advocat) uocat. [2] [L] (inde) mundata silice. [3] [L] (operi) ad illud opus. [4] [L] (partitvs) scilicet est. [5] [L] (vtroqve) scilicet manum dextram et sinistram. 25 [1] [Lmg] laeua manus ministrabat triticum sorori, quae uoluebat molam. [2] [L] (laeva) manus sinistra. [3] [L] (dextra) manus. [4] [L] (intenta) attenta et sollicita. [5] [L] (labori) ad uoluendum molam. 26 [1] [L] (haec) manus dextra. [2] [L] (rotat) uoluit. [3] [L] (assidvis) continuis. [4] [L] (gyris) uolutationibus. [5] [L] (concitat) commouet. [6] [L] (orbem) ipsam molam. 27 [1] [L] (trita Ceres) ipsa farina tunsa. [2] [L] (rapido) ueloci. [3] [L] (decvrrit) decidit et currit. [4] [L] (ab ictv) a percussione. 28 [1] [L] (interdvm) aliquando. [2] [L] (svccedit) succurrit. [3] [L] (laeva) manus. [4] [L] (sorori) manui dextrae fessae et fatigatae nimio labore. 29 [1] [L] (alternatqve) alternatim exercet. [2] [L] (modo) aliquando. [3] [L] (rvstica carmina) id est rusticas cantilenas. [4] [L] (cantat) Simulus. 30 [1] [L] (agrestiqve) carmine rustico. [2] [L] (solatvr) consolatur. 31 [1] [L] (interdvm) aliquando. [2] [L] (clamat) alta uoce uocat. [3] [L] (Cybalen) suam. [4] [L] (haec) Cybales. [5] [L] (vnica) sola. [6] [L] (cvstos) id est domus. 32 [1] [Lmg] nunc describit deformitatem ipsius Cybalis suae et custodis Simuli. [2] [L] (Afra genvs) id est, erat genus suum Africanum. [3] [L] (patriam) Africam. [4] [L] (testante) repraesentante. [5] [L] (figvra) tota forma corporis. 33 [1] torta comam torta, crispa, ut Martialis: atque aliter tortis crinibus Aethiopes. [2] [L] (torta comam) id est habens comam tortam. [3] [L] (comam) capillos. [4] [L] (tvmens) habebat labrum tumefactum. [5] [L] (fvsca colore) nigri coloris erat. 34 [1] [L] (lata) ampla. [2] [L] (mammis) habebat mammas magnas. [3] [L] (compressior) strictior. [4] [L] (alvo) uentre. 35 [1] [Lmg] prodigium monstrum, miraculum; id est Cybales habebat membra monstruosa. [2] [L] (crvribvs exilis) habebat crures subtiles. [3] [L] (spatiosa) erat ampla. [4] [L] (planta) pedis. 35a [1] [Lmg] rigebant, id est erant dura et aspera prout sordent calcanea rusticarum mulierum, quae saepissime nudis pedibus ambulant. [2] [L] (rimis) fissuris. [3] [L] (scissa) fissa propter frigus. 36 [1] [L] (hanc) Cybalem. [2] [L] (arsvra) consumptura. [3] [L] (focis) in igne. [4] [L] (imponere) ut imponat. 37 [1] [L] (imperat) praecipit Simulus. [2] [L] (gelidos) frigidas. [3] adolere id est calefacere. [4] [L] (adolere) calefacere. [5] [L] (liqvores) aquas. 38 [1] [Lmg] id est postquam finiuit molere et terere triticum quod uersabat in eius manibus. [2] [L] (implevit) finiuit. [3] ivstvm versatile finem usus molarum, ad manum scilicet, in Cappadocia inuentus. Inde inuentus usus earum ad uentum et ad equos. Paulo ante Augustum molae aquis actae, Romae in Tiberi primum factae tempore Gothorum, cum fornices diruissent. Furnus ante Tarquinium Superbum non fuit: nam in uasis coquebant. Fermentum optimum fit ex milio admixto musto albo et triduo macerato in eo. Aliud fermentum fit e minutis furfuribus tritici admixto etiam musto. Tertium genus fermenti mansit in usu: fit autem ex farina liquefacta et subusta parum, sine sale, ad pultis modum relicta quousque acescat. 39 [1] [Lmg] transferre est portare de loco ad locum. Cribrum dictum quod ibi currat frumentum quasi cerifrugum: cribrare cernere et purgare est, et hic †uernius tuus† «lo coruello». [2] [L] (inde) a mola. [3] [L] (manv) cum. [4] [L] (fvsas) sparsas et tunsas. [5] in cribra ex uiminibus, ex sparto siue lino, ex pilis animalium cribra fiunt. [6] [L] (in cribra) in uase. 40 [1] [L] (remanent) restat. [2] [L] (pvrgamina) furfur. [3] [L] (dorso) in summitate cribri. 41 [1] [L] (svbsidit) id est sedit sub furfure. [2] [L] (sincera) Ceres solida. [3] [L] (foraminibvsqve) per foramina. [4] [L] (liqvatvr) liquide descendit. 42 [1] [L] (emvndata) purgata, sine furfure. [2] [L] (levi) polita. [3] [L] (tvm) postquam bene mundauit farinam. [4] [L] (protinvs) statim. 43 [1] [L] (componit) ponit. [2] [L] (tabvla) in. [3] [L] (tepidas) calidas. [4] [L] (svper ingerit) id est super infundit. [5] [L] (vndas) aquas. 44 [1] [Lmg] admistas id est una cum aqua commiscebat farinas mundas. [2] (contrahit) coadunat in unum. [3] [L] (tvnc) postea. [4] [L] (fontes) aquas. 45 [1] [L] (transversat) uoluit hinc inde. [2] [L] (liqvidoqve coacto) liquida admistione massae. 46 [1] [L] (interdvm) aliquando. [2] [Lmg] grumus congregatio cuiuscunque rei; inde diminutiuus grumulus. [3] [L] (iamqve) amodo. [4] [L] (svbactvm) finitum opus. 47 [1] [L] (levat) sub. [2] [L] (dilatat) ampliat. [3] [L] (in orbem) in rotunditatem, ad modum libri. 48 [1] [L] (notat) signat. [2] [L] (impressis) infixis. [3] [Lmg] discriminare diuidere, intersecare ac discernere: unde discrimina, id est diuisiones. [4] [L] (discrimine) in aequali. 49 [1] [L] (infert) intus fert placentas. [2] [L] (Cybale) ministra. 50 [1] [L] (ante locvm) priusquam feruet placentas. [2] [L] (testisqve) cum. [3] [L] (tegens) cooperiens. [4] [L] (svper aggerat) coaceruat. [5] [L] (ignes) carbones. 51 [1] [Lmg] Vulcanus igni dictus quasi uolans candor ut quasi uolicanus, qui per aerem uolet. Vesta dea paganorum, dea ignis erat, cui prouidebant uirgines quae purus ignis interpretentur. [2] [L] (dvmqve) donec. [3] [L] (svas) partis. [4] [L] (peragit) perficit. [5] [L] (Vvlcanvs) ignis. [6] [L] (Vestaqve) flamma. [7] [L] (partes) suum officium. 52 [1] [Lmg] interea dum Vulcanus et Vesta peragunt officium suum. [2] [L] (vacva) tempus uacuum. [3] [L] (cessat) desistit. [4] [L] (in hora) id est quod aliquid agat. 53 [1] [L] (vervm) sed. [2] [L] (sibi) ad suam utilitatem. [3] [L] (qvaerit) inquirit. [4] [L] (opem) auxilium. [5] [L] (nev) ut non. [6] [L] (palato) suo gustu. 54 [1] [L] (Ceres) panis solus. [2] [L] (ivngat) con(iungat). [3] [L] (comparat) acquirit sibi. [4] [L] (escas) cibum. 55 [1] [L] (non) id est non erant. [2] [L] (illi) Simulo. [3] [L] (svspensa) appensa. [4] [L] (focvm) iuxta. [5] carnaria ubi carnes seruantur. 56 [1] [L] (sale) propter. [2] [L] (terga) circa sagininum. [3] [L] (trvnciqve vacabant) in quibus suspendebantur carnes suinae erant uacui et sine carnibus. 57 [1] [L] (traiectvs) perforatus. [2] [L] (medivm) per. [3] sparto spartum iuncum habet quo fit funis in Hispania; cuius usus ibi non erat ante quam Carthaginienses irrupissent. [4] [L] (sparto) iunco. [5] [L] (casevs orbem) scilicet illic suspensus. 58 [1] [L] (astricti) ligati. [2] [L] (pendebat anethi) illic in carnariis. 59 [1] [Lmg] ergo postquam rusticus carnaria plena non habebat nisi parum casei et aneti, quaerit sibi aliud auxilium, id est accedit ad hortum herbis plenum. [2] [L] (molitvr) praeparat. [3] [L] (opes) auxilium. [4] [L] (sibi) ad. [5] [L] (providvs) diligens. 60 [1] hortvs erat in hortis operosa Syria, principes Assyriorum, reges Persarum. Primus Epicurus Athenis inuenit, ubi omnis uita Epicuri. [2] menta dicta quod grato odore mensas percurrit. [3] hortvs dictus quod ibi multa oriantur. M. Crassus primus porphyreas columnas sex in porticu in horto inuenit. [4] [Lmg] dictus hortus quod ibi multa oriantur, id est nascantur. [5] [L] (erat) scilicet Simulo. [6] [L] (qvem) hortum. [7] [L] (parva) id est non multa uimina munibant et circumdabant hortum. 61 [1] [Lmg] munibant et circumdabant enim ipsum hortulum pauca uimina et arundo cum subtili calamo. [2] [L] (redimita) circumdata. [3] [L] (levi) subtili. 62 [1] [L] (exigvvs) hortus paruulus. [2] [L] (spatio) propter spatium. [3] [L] (fertilis) erat. [4] [L] (herbis) propter uaria genera herbarum. 63 [1] [L] (illi) Simulo. [2] [L] (deerat) deficiebat. [3] [L] (qvod) illud. [4] [L] (exigit) requirit. [5] [L] (vsvs) uita pauperis huius. 64 [1] [L] (interdvm) aliquando. [2] [L] (locvples) homo diues. [3] [L] (pavpere) Simulo. [4] [L] (plvra) multa. 65 [1] [L] (svmptvs erat) id est non erat Simulo. [2] [L] (illvd opvs) magnae impensae. [3] [L] (regvla) scilicet erat. [4] [L] (cvrae) suae sollicitudinis. 66 [1] [Lmg] aliquando retinebant ipsum Simulum pluuiae, aliquando dies festiuus et quandoque non erat ei cura arandi illo tunc colebat hortulum. [2] [L] (si qvando) aliquando. [3] [L] (vacvvm) nihil agentem. [4] [L] (plvviaeve) imbres. [5] [L] (tenebant) re(tinebant), occupabant. 67 [1] [L] (festave) dies festus. [2] [L] (lvx) dies. [3] [L] (forte) a casu. 68 [1] horti opvs Cyrus, rex Persarum, non duxit pudori se dicere legatis Graecorum scire plantas disponere. [2] [Lmg] disponere est in uarias partes plantare. Et etiam uirtus erat apud antiquos. Nam Cyrus, rex Persarum, non duxit pudori se dicere legatis Graecorum scire plantas disponere. [3] [L] (illvd) tempus. [4] [L] (varias) multas. [5] [L] (disponere plantas) bene ordinare et plantare herbas. 69 [1] [L] (norat) sciebat. [2] [Lmg] nam occulta est terra, quod est: non possumus scire quomodo semina coalescant. [3] [L] (committere) commendare. 70 [1] [L] (apte) distincte. [2] [L] (cvra) erat. [3] [L] (svbmittere) deriuare. [4] [L] (rivos) aquarum. 71 [1] [Lmg] hic olvs enumerat sigillatim herbas quae in horto dispositae erant. Beta duplex est: candida et nigra. Rumex lapatium est, cuius succus impositus scabies statim purgantur. Malua Graecum est uocabulum et soluit uentrem. Inula cuius radix insanientibus prodest et Iulia Augusta singulis diebus usa est inula. porra porrum habet multa capita, ideo debebant nomina capiti hoc: propter multa capita cognoscitur porrum. [2] [L] (hic olvs) in horto erat holus scilicet. [3] [L] (fvndentes) spargentes. [4] bracchia betae beta duplex: candida et nigra. [5] [L] (bracchia) folia. [6] [L] (betae) herbae. 72 [1] fecvndvsque rvmex rumex lapatium est, cuius succus impositus scabiei statim illam purgat. [2] [L] (fecvndvsqve) abundans. [3] [L] (rvmex) scilicet erat. [4] malva Graecum est. [5] invlaeqve virebant inulae radix insanientibus prodest. Iulia Augusta singulis diebus est usa. [6] [L] (virebant) in illo horto. 73 [1] hic siser erraticum et satiuum. [2] [L] (hic) in horto. [3] [L] (nomen) suum. [4] [L] (debentia) quae debent. [5] [L] (porra) scilicet erat. 73a [1] [L] (hic) in horto. [2] [L] (nocvvm) quod nocet. [3] [L] (gelidvmqve papaver) frigidum id est inducit somnum et sic nocet capiti. 74 [1] [Lmg] solebant antiqui post cenam edere lactucam; Martialis: claudere quae cenas lactuca solebat auorum [2] [L] (grataqve) dulcis et cara. [3] [L] (nobilivm) uirorum. [4] lactvca ut Martialis: claudere quae cenas lactuca solebat auorum. [5] [L] (lactvca) erat. 76 [1] [L] (gravis) ponderosa. [2] [L] (latvm) uentrem. [3] dimissa cvcvrbita oblonga nascitur ex semine colli, crassa ex semine uentris. Prouenit retorta ex semine, id est prope florem. 77 [1] [L] (vervm) sed. [2] [L] (hic) hortulus. [3] [L] (domini) Simuli. [4] [L] (qvis) scilicet erat. [5] [L] (contractior) moderatior et parcior. [6] [L] (illo) quasi dicat «nullus». 78 [1] [L] (proventvs) utilitas. [2] nonisqve diebvs nundinis, quibus agricolae herbas ad urbem ferebant. Dictae a nono die. 79 [1] [L] (venales) ad uendendum. [2] [L] (holervm) herbarum. [3] [L] (fasces) fasciolos. [4] [L] (portabat) Simulus. 80 [1] [L] (inde) ab urbe. [2] [L] (domvm) suam. [3] [L] (gravis) ponderosus. [4] [L] (aere) pecunia. [5] [L] (redibat) reuertebatur. 81 [1] [Lmg] macelli vrbani macelli urbis. Vix Simulus unquam ferebat carnes ab urbis macello. Notat parsimoniam rustici, cum, si olera uendidisset, raro tempore ut nunquam carnes et obsonia ferebat domum, ut plerique rustici faciunt. Macellus dictus a Macello quodam exercente latrocinia, qui damnatus; ab Aemilio et Fuluio censoribus fuit postea statutum ut in eius domo obsonia uenderentur. [2] [L] (vix vmqvam) fere nunquam. [3] [L] (comitatvs) redibat Simulus. [4] [L] (merce macelli) mercimonia et carnem. 82 [1] [L] (sectiqve) incisi. [2] [L] (domat) sedat. [3] [Lmg] area dicitur locus uacuus quasi exaruerit et non possit quicquam generare, unde appellamus aream porri, id est capita absque radicibus. [4] [L] (area) in. 83 [1] [L] (qvaeqve) nasturtia. [2] [L] (trahvnt) attrahunt. [3] [L] (acri) aspero morsu. [4] [L] (vvltvs) facies. [5] nastvrtia morsv sectiuum porrum, non tam dulce quantum capitatum; a narium intorsione dicimus nasturtium, ut Plinius ait. [6] [L] (nastvrtia morsv) dicitur a narium intorsione. 84 [1] [L] (intibaqve) herba. [2] [L] (revocans) quae reuocat propter calorem. [3] [Lmg] eruca iuncta cum lactuca frigora contendit. [4] [L] (morantem) tardantem. 85 [1] [L] (tvnc) eo tempore. [2] [L] (qvoqve) etiam. [3] [L] (aliqvid) domare famem. [4] [L] (meditans) Simulus cogitans. [5] [L] (hortvm) in. 86 [1] [L] (ac) et. [2] [L] (primvm) ante omnia. [3] [L] (leviter) quoniam erat molle. [4] [L] (digitis) cum. [5] [L] (refossa) iterum ecfossa e radice. 87 [1] [L] (qvattvor) quatuor capita allium. [2] [L] (edvcit) extrahit. [3] [L] (fibris) radicibus. 88 [1] [L] (inde) eductis alleis. [2] [L] (comas) frondes. [3] [L] (apii) herbae. [4] [L] (graciles) rotundas. [5] [L] (rigentem) uirentem; nam frondes rutae sunt rigidae. 89 [1] (vellit) euellit et extrahit. [2] [Lmg] quoniam in fine fila sunt coriandra, quae semper tremunt. [3] [L] (exigvo) paruo. [4] [L] (coriandra) euellit etiam. [5] [L] (trementia) palpitantia. 90 [1] [L] (haec) omnia praedicta. [2] [L] (vbi) postquam. [3] [L] (laetvm) ab effectu propter frigus. [4] [L] (consedit) sedit. [5] [L] (ad) prope. 91 [1] [L] (clara) alta. [2] [L] (famvlam) Cybalem. [3] [L] (poscit) petit. [4] [Lmg] mortarium dicitur quod quicquid ibi tritatum semen ut herba moriatur. [5] [L] (mortaria) ut ferat. 92 [1] [L] (singvla) omnia spolia. [2] [L] (tvm) praeterea. [3] [L] (nvmerosa) multo cortice. [4] [L] (nvdat) emundat. 93 [1] [L] (spoliat) mundat. [2] [L] (contemptaqve) spreta illa quisquilia. [3] [L] (passim) per totam domum. 94 [1] [L] (spargit) proicit. [2] [L] (adicit) adiungit ad haec. [3] [L] (gramine) genus herbae est. [4] [L] (bvlbvm) sic dictum. 95 [1] [L] (tingit) lauat omnia. [2] [L] (aqva) cum. [3] [L] (demittit) deorsum mittit. [4] [L] (in orbem) in mortarium e lapide factum. 96 [1] [L] (hic) in mortario. [2] [Lmg] mica dicta quasi minimi cadens de pane uel de alia re. [3] [L] (dvrvs) induratus caseus propter sal; dictus autem caseus quod careat sero. 97 [1] [L] (adicitvr) adiungitur. [2] [L] (dictas) quas diximus. [3] [L] (ingerit) componit. 98 [1] [L] (laeva) manus sinistra. [2] [L] (saetosa) pilosa. [3] [L] (fvlcit) substentat partem uestis sub inguina pilosa, quae sunt corporis partes. 99 [1] [L] (dextera) manu. [2] [L] (primvm) ante omnia. [3] [L] (fragrantia) spirantia odores. [4] [L] (mollit) terendo mollificat. 100 [1] [L] (tvm) postea. [2] [L] (pariter) simul. [3] [L] (misto) com(misto). [4] [L] (omnia) supradicta. 101 [1] [L] (manvs) scilicet descendit. [2] [L] (in gyrvm) in mortarium. [3] [L] (pavlatim) sigillatim. [4] [L] (singvla) omnia. [5] [L] (vires) potentias. 102 [1] [L] (proprias) natales. [2] [L] (plvribvs) coloribus. [3] [L] (vnvs) scilicet color. 103 [1] [L] (nec) non erat. [2] [L] (qvia) quoniam. [3] [L] (lactea) id est casei lactei coloris. [4] [L] (repvgnant) pugnant cum uiridi colore. 104 [1] [L] (nitens) splendens. [2] [L] (variatvr) color ille. 105 [1] [L] (viri) Simuli. [2] [L] (acer) uehemens spiritus. [4] [L] (iacvlatvr) percutit. [5] [L] (apertas) patulas. 106 [1] [L] (spiritvs) fumus et odor. [2] [L] (damnat) Simulus. [3] [L] (prandia) moretum, quod erat prandium suum. [4] [L] (vvltv) extorsione uultus. 107 [1] [L] (saepe) propter potentias herbarum. [2] [Lmg] svmma id est superioris partis manus. [3] [L] (lacrimantia) lacrimas emittentis propter odorem moreti. [4] [L] (lvmina) oculos. [5] [L] (tergit) mundat. 108 [1] [L] (immeritoqve) sine ratione. [2] [L] (fvrens) iratus. [3] [L] (convicia fvmo) malum quod est: non merebatur talia conuicia, quoniam ex se ipso fumus innocuus sit et eis obsit quibus nulla ratio ex ipso egerit. Dictus autem fumus quod fiat ex igne et fumido. 109 [1] [L] (procedebat) ad finem ueniebat. [2] [L] (opvs) moretum. [3] [L] (non iam salebrosvs vt ante) id est durus non ibat pistillus ut primo. 110 [1] [L] (sed) iam. [2] [L] (gravior) maiori grauitate. [3] [L] (lentvs) tardus. [4] [L] (in orbe) in mortario. 111 [1] [L] (ergo) quod est: opus ad finem procedebat. [2] [L] (gvttas) liquores. [3] [L] (instillat) paulatim infundit. [4] [Lmg] olivi id est olei. Nam oliua est dicata Palladi, a qua fit «Palladius, -a, -um»: Palladium Mineruae simulacrum. 112 [1] [L] (exigviqve) parui. [2] [L] (svper) in(super). [3] [L] (vires) potentias. [4] [L] (infvndit) instillat et immittit. 113 [1] [L] (commiscet) miscet una cum aceto. [2] [L] (mixtvmqve) opus. [3] [L] (retractat) id est iterum miscet. 114 [1] [L] (tvm) praeterea. [2] [L] (demvm) tandem. [3] [L] (mortaria tota) id est totum orbem mortarii. [4] [L] (dvobvs) id est indice et medio. 115 [1] [L] (circvit) circumdat. [2] [L] (inqve) etiam. [3] [L] (distantia) separata. [4] [L] (contrahit) trahit in unum. [5] [L] (vnvm) in unam massam. 116 [1] [L] (constet) perfectum sit. [2] [L] (effecti) facti. [3] [L] (species) genus. [4] [L] (moreti) id est salsamenti illius moreti. 117 [1] [L] (exvit) extrahit. [2] [L] (interea) dum haec fiunt a Simulo. [3] [L] (sedvla) diligens. [4] [L] (panem) ab igne scilicet. 118 [1] [L] (qvem) panem. [2] [L] (lotis) mundis. [3] [L] (pvlsoqve timore) expulso metu, quod est: habebat quod comederent. 119 [1] [L] (hinc famis) ex effecto salsamento. [2] [L] (inqve) et. [3] [L] (secvrvs) sine cura. [4] [L] (illam) id est per illum diem. 120 [1] [L] (ambit) circundat. [2] [L] (crvra) tibias. [3] ocreis paribvs ocreae militum sunt, osae autem ex corio. Romanum uocabulum est. [4] [L] (paribvs) aequalibus ocreis. [5] [L] (tectvsqve) coopertus. [6] [L] (galero) pileo. 121 [1] [L] (parentes) obedientes. [2] [L] (cogit) constringit. [3] [L] (lorata) circumdata loris. [4] [L] (ivvencos) boues. 122 [1] [L] (agit) ducit. [2] [L] (in segetes) in campum. [3] [L] (condit aratrvm) id est incipit arare. Finis
ELEGIA AD MAECENATEM
1 [1] Defleram ivvenis tristi elegiaco. Haec sunt Maecenatis carmina:
debilem facito manu, debilem pede, coxa, tuber astrue gilbum, lubricos quate dentes: uita dum superest, bene est.
His carminibus Maecenas, qui debilis et delicatae naturae fuit, supplicii mora uitam cupit, sed ego puto illum cupiisse uiuere spe conualescentiae. Nam ab ineunte aetate continua laborauit febre, et nihil aliud optabat quam posse testari uixisse horam sine languore. Plinius in haec uerba libro VII de Maecenate sic ait:
quibusdam perpetua febris est, ut C. Maecenati. Eidem triennio supremo nullo horae momento contigit somnus.
Cornelius Tacitus appellat scripta Maecenatis calamistros. Est autem calamistrus acus ad concinnandos crines. [2] [V] (ivvenis) filii Maecenatis. [3] [V] (tristi) elego. 2 [V] (seni) Maecenati. 3 [V] (ivvenis) ille Maecenatis filius. 5 [1] [Vmg] queritur de naue Charontis inferna, quae semper homines transfert. [2] [V] (nvnqvam defessa) appositio. 6 [V] (vastos) infernos. 7 [V] (illa) nauis. 9 Maecenas magnus uates scribebat fere semper iambico uersu. Virgilius, quantum coniectare possumus, de morte filii Maecenatis scripsit; nunc de morte ipsius Maecenatis. 10 [1] [V] (illivs) filii tui. [2] [V] (ergo) amicitia inter nos. 11 [V] (Caesaris) Octauii Augusti. 12 [V] (fidem) suam. 13 [1] [Vmg] Horatius in odis Maecenas, atauis edite regibus commendat Maecenatem a sanguine et mox ab honoribus acceptis ab Augusto. [2] Caesaris almi per Maecenatem et Agrippam omnia Augusti negotia expediebantur. Maecenas originem habuit a regibus Etruscorum. [3] [V] (Caesaris) Augusti. 14 [V] Maecenas praefectus uigilum urbis fuit. 15 [1] [Vmg] sic dicit: licet fueris potentissimus apud Caesarem, tamen nulli nocuisti. [2] [V] (tanto) Augusto. 16 [V] (nocere) sibi. 17 [1] [Vmg] commendat eum a litteris et disciplina legali et poetica. [2] [V] (Pallade) dea legum et diuitiarum. [3] [V] (Phoebvs) deus poetarum. 18 [1] [V] (hvivs) Palladis. [2] [V] (hvivs) Phoebi. 19 [1] [Vmg] id est obtrectationes maledicorum a similitudine earum quae ab unda et fluctu id est uulgo mouentur. [2] [V] (vvlgares) sententias. [3] [V] (peritvs) Maecenas. 20 [1] [Vmg] refellit quae poterant obiri in Maecenatem a uulgaribus maledicis. [2] [V] (vnda) uulgaris turba. 21 [1] discinctvs Seneca dicit Maecenatem fuisse hominem mollem in uultu et habitu. [2] [Vmg] Seneca inquit Maecenatem fuisse hominem uoluptuosum, in habitu effeminatum: unde illud Iuuenalis: et multum referens de Maecenate supino. [3] [Vmg] declarat superiora. [4] [V] (discinctvs) in habitu. 22 [V] (dilvvii) primae aetatis. 23 [1] qvibvs fvit avrea Virgo saeculo aureo, quod sub Saturno fuit, Iustitia uiuebat inter mortales consorte Fide. Vbi genus hominum in uitia et fraudes prolapsum est, relictis terris petiere ambae caelum et sunt locatae in remota caeli parte, quae est sub septentrione. Sine parentibus sunt et genitae ante elementa, licet fingant Iustitiam Astraei et Aurorae, et Fidem filiam Iouis et Aurorae. In Silio Fides: quantum terrent, metuent metuentia regna, quae est sententia Ciceronis. Ait enim:
qui tantum timet quantum terret, ii sunt pusillanimi:
tunc praecipue de poenis loquebatur. [2] [Vmg] tempore Saturni discinti ibant homines; post cinxerunt se succedentibus aliis aetatibus peioribus. [3] [V] (sic) discincti. [4] [V] (avrea virgo) Astraea, Iustitia in aureo saeculo uixit. 24 [V] (praecinctos) homines aetatis ferreae. 25 [1] [Vmg] apostropha ad maledicum inuidum Maecenatis. [2] [V] (tvnicae nocvere solvtae) uestes subtiles Maecenatis discinctae. 26 [V] (ventosi) appositio. 27 [1] erat cvstos Vrbis Octauius Caesar, quando petiit Orientem, reliquit Maecenatem Vrbis gubernatorem. [2] [V] (cvstos) Maecenas. [3] [Vmg] Suetonius ait Octauium saepenumero in domo Maecenatis hospitatum esse. 28 [1] [Vmg] praefecti uigilum urbem custodiebant a nocturnis incendiis et latrociniis, ex quibus Maecenas fuit. [2] [V] (tibi) o inuide. 29 [1] [Vmg] nam amantes plerunque noctu urbem peruagabantur ad amicas euntes. [2] [V] (te) o inuide. 30 [1] [Vmg] commendat magistratum quoniam Maecenas executus est diligentissime et uigilantissime. [2] [V] (qvis tetigit) latro, quasi dicat «nullus». [3] [V] (dvrior) ferro. 31 [1] [Vmg] antipophora, id est responsio tacitae obiectioni, siquis dixisset quare nullum triumphum habuit Maecenas cum tot bellis sub Augusto uersatus sit. [2] [V] (erat) Maecenati. [3] [V] (potvisse) habere. 32 [1] [Vmg] laude digniores sunt qui gloriosi esse possunt et nolunt quam qui uolunt et possunt. [2] [V] (maiores) fuit magistratibus. [3] [V] (abstinvisse) a triumphis. 33 [1] [V] (malvit) Maecenas. [2] [V] (vmbrosam qvercvm) otia domestica. [3] [V] (nymphasqve) musas. 34 [Vmg] Maecenatis domus et horti celebratissimi fuere in Exquiliis. 35 [1] in mollibvs hortis horti Maecenatis erant in Exquiliis. [2] [Vmg] simplex, doctum et iucundum hortum Maecenas elegit cum ualitudinarius esset post bella ciuilia confecta ab Augusto. Sic et Lucullus fecit post bellum Mithridaticum. 37 [1] [Vmg] probat famam maiorem sumi ex libris poetarum bonorum quam ex diuitiis et statuis marmoreis. [2] Maeonii Homerus Maeonis filius. [3] [V] (Maeonii) Homerici. 39 [1] [Vmg] quare Maecenas non debuerit dare se otio cum prius bello contra Antonium et Brutum et Cassium et Sex. Pompeium semper pugnasset pro Caesare et iuxta Caesarem? [2] [V] (defvnctvs erat) laboribus militiae. [3] [V] (idem) Maecenas. 41 [1] [Vmg] illvm piscosi Pelorus promontorium est Siciliae, quod ad septentrionem et orientem uergit. Minimo interuallo ab Italia diuiditur. Nam ad faucem et columellam et Rheginos agros angustum facit euripum. In ora Pelorica urbes clarissimae sunt: Messana, Catana, Syracusae, Taurominium. Octauius Sex. Pompeium uastantem omnem Siciliam et Messanam occupantem bello nauali superauit et Sicilia fugauit; in quo bello Maecenas interfuit. [2] saxa Pelori Pelorus est unum e promontoriis Siciliae, uersus Italiam. 42 [1] [V] (hostiles) appositio. [2] rates de bello Octauii Caesaris contra Sextum Pompeium. Octauius uicit Sextum Pompeium bello nauali in mari Siculo CCC fere nauibus. Sextus Pompeius maria infestabat. In hoc bello tres praefecti erant: Antonius, Agrippa, Maecenas. Pugna fuit prope Scyllam et Charybdim. [3] [V] (rates) nam fugato Sexto Pompeio naues eius incensae sunt. 43 [1] in Emathio pvlvere Emathia appellatur Thessalia ab Emathione, filio Deucalionis. Philippi campi sunt in Thessalia aut in Macedonia. Macedonia a mari Illyrico usque ad Athon extenditur; a plerisque Graecis Thessalia ponitur in Macedonia. [2] [V] (Emathio) Macedonico. [3] Philippi C. Octauius in Philippis Brutum et Cassium superauit. [4] [Vmg] Philippi campi sunt in Macedonia, ubi pugnatum est inter Brutum et Caesarem Octauium et Cassium et Antonium diuisis exercitibus. Prima pugna fusus et uictus est Caesar a Bruto, sed e contrario uictus Cassius, qui in sinistro cornu erat, ab Antonio. Tandem redintegrata pugna amborum Brutus et Cassius se ipsos necauerunt. 44 [1] [V] (ille) Augustus. Nam XX ante interfectores patris ultus est, ut ipse in commentariis ait. 45 [1] [Vmg] cvm freta Augustus post uictoriam Actiacam insecutus est Antonium et Cleopatram usque in Aegyptum, quos in Alexandria obsessos superauit. [2] [V] (freta) Actiaca. [3] [V] (Niliacas) Antonii et Cleopatrae Aegyptiae. 46 [1] [V] (fortis) Maecenas. [2] [V] (dvcem) Octauium. 47 [1] [Vmg] militis Eoi Petronius, Romani exercitus dux in Alexandria relictus. Helio Gallo in Arabes excedente, Aethiopes incurrentes in Thebaidem et Coborrem tris Romanorum capientes cum urbibus Syene, Elephantina et Philis fugauit, occidit et urbes Aethiopum Pselcam, Prennam et Napatam regiam Candaces reginae Aethiopicae ui cepit. Inde statuas et spolia ablata ab Aethiopibus populo Romano ad Caesarem iam tunc redeuntem e bello Cantabrico transmisit. Mox ipse in Alexandriam rediit Candacemque mittentem legatos de pace componenda ad Caesarem remisit, quem in Samo contra Syros ire parantem legati Candaces inuenere et cum eo pepigerunt impetraueruntque omnia quae optauerant. Maecenas igitur in bello contra Aethiopes istos cum Petronio militabat siue cum Helio Gallo contra Arabas. [2] [V] (militis) Aethiopis. 48 [1] [Vmg] capvt Nili omnes pene consentiunt in Aethiopicis montibus ortum habere Nilum, qui ideo aestate crescit quia tunc niues quae in montibus Aethiopum sunt ardore aestiuo liquantur. Alii tamen Nilum oriri ex Atlante, monte Mauritaniae, dixere et saepe mergi in tellurem, per cuniculosque duci et inde emergi prope Aethiopes deferrique in Aegyptum hac ratione quod eisdem piscibus et monstris Nilus in Aegypto abundet quibus flumen quod ex Atlante defluit: utcunque Nilus VII ostiis in mare Aegyptium defertur. [2] [V] (Nili) fluminis. [3] [V] (capvt) Aethiopicos montes. 53 [1] hic modo miles erat M. Antonius inter crapulas promiserat Cleopatrae imperium Vrbis in mercedem stupri. Sex reges uenere cum Antonio auxiliares: Bocchus, Mauritaniae rex, Tarcodemus superioris Ciliciae, Archelaus Cappadociae, Philadelphus Paphlagoniae, Mithridates Commagenae, Adollas Bessorum Thraciae. Missa fuere et alia auxilia a Polemone, rege Ponti, ab Amantho, rege Arabiae, ab Herode, rege Iudaeorum, ab Amynta, rege Lycaoniae. [2] [V] (hic) Maecenas. [3] [V] (miles erat) pugnauit. [4] [V] (femina) Cleopatra. [5] [V] (Romam) nam ei in dotem promiserat Antonius Romam, si uicisset Octauium. 54 [1] [V] (stvpri) quia Octauia uxore spreta Antonius Cleopatram iunxit. 55 [V] (hic tela in profvgos tantvm cvrvaverat arcv) Maecenas pugnauit contra Parthos sub Ventidio Basso. 56 misit ad extremos multi ut fugerent iram Augusti, in Indiam aufugerunt. 57 [1] [Vmg] poeta ad Bacchum apostrophat. [2] Bacche, coloratos Bacchus filius Hammonis, secundus Iouis et Ius, tertius Iouis et Semeles, quartus Iouis et Nysae. Is primus de Indis triumphauit. Currum ducebant tigrides, id est saeuissimos populos domuit. Inde Bacchus galea potauit, sicut Marius cantharo ad imitationem illius. Post bellum Iugurthinum et M. Antonius uoluit appellari Bacchus. [3] [V] (Bacche) o. 60 [V] (pvrpvreas) uestes. 61 thyrsos thyrsus sceptrum Bacchi, pampinis circundatus et hedera. Ante quam Indos uinceret, sandalia habuit uilia, postea uero pretiosissima. Sandalium genus calciamenti, quo reges tantum utebantur, nunc episcopi. 64 [1] [Vmg] dicatae sunt Baccho hederae, quia in eis tectus Bacchus nutritusque est. [2] [V] (serpentes) per thyrsum. 65 [V] (sandalia) calceamenta. 66 [V] (Bacche) o. 67 [1] [Vmg] nam Bacchus post Indicam uictoriam Ariadnam duxit uxorem. [2] [V] (tv) o Bacche. 68 [V] (nova) amatoria. 69 [1] [Vmg] Hercules, Iouis et Alcmenae filius, licet Amphitryonis putatiuus, a Ioue in Amphitryonis formam mutato genitus est, qui trium dierum spatium in noctem unam coegit ut longiori tempore amori possit indulgere. Statura septem pedum fuit, ultra quam nemo in octauum potuit excedere. XXXI labores superauit a Iunone nouerca iubente Eurystheo missus, licet XII praecipui nominentur. Hi scilicet. Infans in cunis angues quos a Iunone missos iubatos alatosque compressit. Hydram Lernaeam septem capitibus armatam igne tamen occidit. Nemeaeum leonem in Attica Molorcho infestum necauit eiusque pelle indutus est. Aprum Maenalium siue Erymantheum in Arcadia cuncta uastantem uiuum ad Eurystheum detulit. Ceruam aeripedem et cornua aurea habentem in Maenalo cursu superauit cepitque Stymphalidas aues. Harpyias arcu superauit. Taurum a Thespo ex Creta aduectum regionem uastantem domuit. Acheloum in certamine superauit. Diomedem hospites suos equis dantem occidit equisque suis apposuit. Busiridem, Neptuni et Libyae filium, suos hospites dis immolantem ipse premit. Antaeum, Terrae filium, lucta uicit. Columnas in occidente statuit. Aurea mala Hesperidibus puellis abstulit dracone peruigili interempto. Geryone in Hispania, Erechthei filio, interempto armenta ei abstulit et in Italiam perduxit. Amazonum reginae balteum, ea in bello uicta, ad Eurystheum detulit. Cacum, Vulcani filium, Auentini montis furem interemit. Centauros Hippodamiam Pirithoi in nuptiis rapere uolentes superauit. Nessum centaurum Deianiram per Acheloum traicientem et surripere tentantem sagitta confecit. Albionem et Bergionem iter impedientes prope Rodani fluminis ostia a Ioue lapideo adiutus imbre occidit. Hesionam, Laomedontis filiam, a marino monstro liberauit. Lacinium latronem extremam oram infestantem sustulit templumque Iunonis Laciniae constituit. Iunonem in papilla trisulco telo uulnerauit. Caelum umero substinuit uel cum in bello Giganteo timentes dii ad unam caeli partem omnes concurrerent uel Atlante iam fesso cupienteque umerum mutare. Tunc enim aiunt Herculem umerum supposuisse. Ditem ad inferos descendens uulnerauit, Theseum ab inferis liberum reduxit ad superos. Similiter et Alcestam, Admeti regis coniugem, similiter et Cerberum catenauit et ad superos eduxit. Lycum, Thebarum regem, ab inferis rediens Megaram uxorem uiolare temptantem interemit. Tandem captus amore Ioles Euryti est regis filiae euersa urbe et occiso patre. Hinc ab ea delinitus ita effeminatus est ut leonis pelle clauaque abiectis muliebria induerit interque ancillas operatus sit. Alii non Iolem sed Omphalem Lydiam dicunt. Tandem a Deianira uxore missa tunica uenenata Nesseo sanguine indutus in Oeta monte cecidit et illic sepultus et combustus est a Philoctete socio, cui sagittas fatales reliquit. Inde in caelum elatus Hebem, Iunonis filiam, iuuentutis deam, uxorem duxit conciliata secum Iunone. [2] impiger Alcide Hercules donatus diuinitate, quia populis reddebat libertatem caesis tyrannis. [3] [V] (Alcide) o Hercule. 71 lvsisse pvella Omphale, filia Iardanae, regina Lydorum. 72 [1] [V] (Nemeae) siluae. [2] [V] (Erymanthe) o. 75 [V] (Lydia) Iole. 79 [V] (pelle) leonis. 81 [V] (credebat) te. 85 vel tribvs adversis Geryon fuit in insula Oceani Hispani, quae dicitur Erythia; qui erat tricorpor. Appellata fuit Erythra a Phoenicibus, qui sunt accolae maris Rubri, ubi est Erythra. Prius Phoenices habitauerunt hanc insulam. 87 [1] fvdit et Aloidas Otum et Ephialtem, filios Aloei; lege in Culice. [2] [V] (Aloidas) Othum et Ephialtem, filios putatiuos Aloei et Iphimediae, quam Neptunus compressit. Hos Aloeus pater singulis mensibus VIIII digitis crescentes in bellum Gigantum contra deos immisit. 88 [1] dicitvr in nitidvm quia antiqui in nitido lapillo numerabant dierum felicitatem; et hoc sumptum est a Thraciis, ut Plinius. [2] [V] (procvbvisse bovem) uersum esse ut Europam raperet. 89 [1] atqve aqvilam Ganymedes fuit filius Trois et frater Laomedontis, raptus in ualle Idaea ab aquila et perlatus ad Iouem. [2] [V] (aqvilam misisse svam) ut raperet Ganymedem. 90 [V] (Iovi) sibi. 91 [1] [Vmg] valle svb Idaea Iuppiter Ganymedem in forma aquilae demutatus rapuit prope Dardaniam urbem seu ex loco confinio Cyzicenorum et Priapenorum, qui Harpagies dicitur a Strabone in XIII. [2] [V] (formose) o Ganymede. [3] [V] (sacerdos) Cybelis. 93 [1] [Vmg] redit ad argumenti confirmationes. [2] victor amet hoc solebat usurpare M. Antonius cum de crapula reprehenderetur. 94 odorata rosa consuetudo fuit apud antiquos implere anacliteria foliis rosarum dempto albo. Anacliterium hodie mataratium dicitur. Leuconicum bambacem significat; bambacem non legi. Ex Leuconico fiebant anacliteria, quod a quibusdam Italiae dicitur Mato. 95 [V] (illi) uicto. 96 [V] (discat) uictor. 98-100 [Vmg] rerum mutatio cum temporibus. 101 [1] [V] (aqvae) hieme. [2] [V] (hirvndo) hieme. 102 [1] [V] (garrvla) hirundo. [2] [V] (vere) in. 103 [1] [V] (Caesar) Augustus. [2] [V] (amicvs) Maecenatis. [3] [V] (solvte) simpliciter. 104 [V] (Caesar idem) amicus Caesaris. 105 [1] [V] (indvlsit) Augustus. [2] [V] (merito) Maecenati. [3] [V] (temerarivs) sine ratione. [4] [V] (ille) Augustus. 106 [V] (dignvs erat) uiuere solute. 107 [1] [Vmg] ergo Iason, Aesonis filius, auxilio Medeae, Aeetae et Hypseae filiae, uellus aureum e Colcho in patriam Iolcon transportauit, sed ex Ponto per Paphlagonas Histrosque et Venetos iter fecit, quod multa aedificia ab eis condita et arae et honores testantur. Inde per euripum, qui Siciliam ab Italia diuidit, transiuit ubi scopulus est notissimus, quem Scyllam poetae dixerunt; unde saxa Scyllaea a Virgilio dicuntur in primo Aeneidos. Scyllaeum etiam saxum in Argiuo agro est dictum a Scylla, filia Nisi, quae ablato capillo patris Nisaeam urbem Minoi Cretensi regi prodidit. [2] saxa Scyllaea legit uel quod Scylla et Charybdis ponantur pro quolibet periculo, ut Cyaneae, uel quia Argonautae in reditu timentes persecutores fere per omnia maria dicuntur nauigasse: sic forte Scyllam et Charybdim legerunt. [3] [V] (parens) prima. 108 [1] Cyaneosqve metvs sunt Cyaneae duo scopuli, qui alio nomine appellantur Symplegades. Hi scopuli speciem habent inter sese concursitantium. [2] [Vmg] Cyaneae duae perexiguae insulae in ostio maris Pontici euripo deuincto latitudinis stadiorum circiter XX, altera in Asiam, altera in Europam uergentes, ante quas littus petrosum et importuosum est ad aquilonis flamina late patens longitudine stadiorum DCC. [3] religanda ratis Argonautae post reditum dedicauerunt Argo Neptuno Isthmiaco, nec amplius nauigauerunt. [4] [V] (ratis) Argo nauis longa qua Iason ex Iolco in Colchon uenit Peliae iussu. 110 [1] [Vmg] Aeetias Medea, Aeetae regis Colchorum et Hypseae filia, capta amore Iasonis, hospitis ex Thessalia ad uellus aureum in Colchos proficiscentis, ei auxiliata est et suis magicis artibus omnia monstra quae uellus aureum seruabant partim occidit, partim sopiuit. Inde cum uellere et Iasone in futurum maritum accepto e patria cumque Aegistho fratre recessit et, ut patris insequentis iter remoraretur, Absyrtum fratrem circa ostium Histri, ubi Tomi populus est, membratim abscidit, unde loco Tomis nomen datum est. Inde ad Iolcon peruenit, ubi Aesonem, patrem Iasonis, senescentem reiuuenescere fecit. Quod cum Pelias, Iasonis patruus, uideret, similiter ipse posse reiuuenescere optauit et a Medea rogauit. Medea, ut facilius Peliam deciperet, ante coram filiabus Peliae arietem interfecit, mox in agnum conuertit. Quo experimento uiso filiae Peliae crediderunt et iussu Medeae Peliam patrem iugularunt. Deinde Medea mortuum Peliam reliquit. Accepto enim draconteo curru ad Aegeum uenit, patrem Thesei, et inde effugiens redit ad Iasonem cum quo iterum in Colchos et Medos uenit, ubi filius eius Medus regnauit. [2] [V] (Aeetias) Aeetae filia. [3] [V] (amneperita) id est liquore Medea. 111 [1] [V] (his) succis. [2] [V] (Maecenas) o. 112 [1] [V] (haec vtinam nobis Colchidos herba) quae reiuuenescere homines et arietem fecit. [2] Colchidos Medea, in formam uetulae mutata, intrauit Iolcon, urbem regiam Peliae, regis Thessaliae, testans se missam ab Hyperboreis cum quibusdam medicaminibus, ut faceret iuuenem Peliam, et, ut fidem daret uerbis suis, experimento probauit. Mactauit arietem et in aeno coxit, et inde restituit in uitam. Pelias, senex fanaticus, cupiens iuuenescere properauit ut id fieret et sic a Medea caesus fuit. Theophrastus ponit herbam in Aegypto qua homines reuiuiscunt. Iuba historicus tradit succis herbarum homines ad uitam reuocari. Xanthus in primo libro historiarum ait draconis catulum reuocatum ad uitam herba quadam, quam appellant balim. 113-18 [Vmg] lamentatur de breuitate humanae uitae. 115 vivaces cervos Plinius:
ceruus in confesso longam habet aetatem: nam post C annos fuerunt capti cerui cum torquibus pelle, id est cute, obductis, quos torques addiderat rex Alexander.
117 [V] (mvltos) VIIII ad saecula. 118 [V] (nos) homines. 119 [1] Tithonvs nectare quia nectare pascitur, semper iuuenescit. Tithonus, filius Laomedontis, Priami frater, relicto fratre in Phrygia, in Assyriam se contulit, breui in re militari praestantissimus. Regi gratus, duxit uxorem filiam regis Aethiopum, ex qua genuit Memnonem. Ea tempestate Priamus uexabatur bello Teutani, regis Cappadociae. Regnum Phrygiae tunc subditum erat regibus Assyriorum. Tithonus, qui praefectus erat Assyriorum, misit nunc Memnonem filium cum X milibus Aethiopum totidemque Susianis et cum CC curribus, ut Priamo auxilium ferret. Alii uolunt Tithonos fuisse duos, et Phrygem et Assyrium, et scribunt non Memnonem Tithoni, sed alterum Memnonem imperasse Phrygiae et Lydiae, et ex uxore Dindyme genuisse Cybelen. Aurora Titanis et Terrae filia fuit, ab eo quod ab igne solis uti aurum aer aurescit. [2] [V] (Tithonvs) senex maximus, uir Troianus fuit. 121 [V] (medicamine) id est nectare Aurorae. 122 [1] [V] (te vellem) o Maecenas. [2] [V] (virvm) in. 123 [V] (illivs) Aurorae. 126 [V] (pvrpvrea) Aurorae. 127 [1] [V] (tv mvlcere) aptus eras. [2] [V] (ivbam) equorum Aurorae. [3] [V] (torsisset habenas) Aurora redduceret currum ad stabulum ueniente die. 128 [V] (respicientis) habenas. 129 [1] [Vmg] fingit poeta nunc sublatum esse in thalamos Aurorae Maecenatem et sic eum comparat Hespero, qui a Venere raptus est. [2] sic Hesperon illvm Hesperus fuit filius Atlantis. Cum ascendisset montem Atlantem, nunquam amplius uisus fuit. Crediderunt incolae imperiti conscendisse caelum, et esse stellam quam dicunt Hesperon, quae eadem mane dicitur Lucifer. Alii uolunt Venerem adeo perditam fuisse amore Hesperi, formosissimi iuuenis, ut eius nomen sumpserit. Et Venus est quae dicitur Hesperus et Lucifer. Hic non Hesperus fuit filius Aurorae et Cephali. [3] [Vmg] Hesperus, Iapeti et Asiae filius, alius ab Hespero Aurorae et Cephali filio. Cum Mauris regnaret, qui ultimam partem Libyae uersus occidentem habitant, et ea secessisset, a Venere in caelum raptus putatur et in stellam uersus, quae cum Venere noctem et diem praecedit et Hesperus dicitur. Sic, inquit poeta, tori, id est coniugalis amor quaesiuit raptum in astra Hesperum a Venere, ut te quaererent si tu, cum dignus sis, eodem modo raptus esses ab Aurora. 131 [V] (qvem) Hesperum. 132 [1] [V] (contra cvrrere cernis) e regione Luciferi, qui Auroram sequitur. [2] [Vmg] cernis o Maecenas, tanquam ipse in curru Aurorae sit. 133 [1] hinc tibi Corycivm Corycos est nemus et antrum Ciliciae, unde aduehitur crocum odoratissimum, quod Corycium dicitur. [2] [V] (hic) Lucifer seu Hesperus. [3] [Vmg] Corithivm crocum intelligit, quod in Corithio antro Ciliciae Tracheae abundabat; quo antiqui mortuorum exequias et rogum celebrabant, sicut aliis odoramentis pretiosis. [4] [V] (Corithivm) crocum. [5] casias olentis herbas; nam aliter cinnama, non tamen cinnamum, sed pro cinnamo uendunt. Nam cinnamum album est et tenerrimum. [6] [Vmg] casia herba quae e lacubus Arabiae Felicis Romam cum nardo et myrra collecta deferebatur. [7] [V] (casias) herbas odoriferas. 134 [1] [V] (palmiferis) Iudaeis. [2] balsama missa balsamum est modica arbor, ut inquit Cornelius, cui tumenti ramulos si adhibetur ferrum ad rescindendum, mirum in modum laeditur, et uenae statim pallescunt. Scinditur autem arbor siue fragmine alicuius saxi siue testa. Succus qui manat dicitur balsamum. Balsamum nascitur in Hiericunte. Est autem Hiericus amoenissima uallis in Iudaea, in qua et palmae sunt, quarum fructus dactyli. [3] [Vmg] balsama Strabo sic:
in Hierico, campo Iudeae, palmetum est cui immixta est alia materies, domestica et ferarum, palmis abundans spatio stadiorum C, et totum irriguum et habitationibus plenum, ubi et regia est et balsami uiridarium. Quae arbor aromatica et fruticosa est cytiso et termintho persimilis. Eius corticem scindentes succum in uasis suscipiunt tenaci lacti persimilem. Susceptus autem in conchis coagulatur. Is capitis dolores et suffossiones oculorum et hebetudinem mirifice soluit. Quare pretiosus est in eo praesertim quod hic solum nascitur palmetum quod palmam cariotum fert. Hic solum est excepto Babylonio et ulterioribus orientem uersus. Maximus ex eis prouentus est quoniam etiam xylobalsamo ut aromate utuntur.
135 [1] [V] (nvnc pretivm) quia es in curru Aurorae. [2] [V] (habes) o Maecenas. 137 [1] te Nestora canvm Nestor fuit filius Nelei. Neleus in Messenia regione condidit oppidum Pylon, unde Nestor Pylius. Pyli tres sunt in Peloponneso: in Pisaea regione, et haec Pylos condita ab Ematunte; tertia est in Messenia, patria Nestoris. Nestor uixit tres aetates, alii uolunt CCCL annos uixisse. [2] [Vmg] Nestor, Nelei filius, in Acharnania regnauit. In bello Lapitharum cum Centauris et Graecorum cum Troianis interfuit. Tria secula uixit. 141 [1] [V] (qvid possvm) quid maius nil possum. [2] [V] (ossa) Maecenatis. 142 [V] (ipsa) o tellus. 143 [V] (tibi) o tellus. 145 [V] auctor loquitur. 147 [1] [Vmg] Maecenas loquitur admodum dubius futurae laudis et famae, qui solute uixerit post bella ciuilia. [2] [Vmg] mene inqvit hoc dicit Maecenas moribundus: «turpiterne est me non cecidisse ante angustam fidem Bruti primaeui iuuenis», quasi dicat: cum post angustam fidem Bruti in Caesarem, id est post bellum ciuile[m] ego molliter et delitiose superuixerim, laudaborne an damnabor? Sentiebat enim se potius a populo perinde damnari quam probari, licet id totum in principio huius libelli poeta confutet probando solutos et simplices mores Maecenatis non esse damnandos. Tamen ipse Maecenas ut post sequitur igitur: «dissidio uellemque prius», quasi intendat suam uoluntatem citius optasse ante bellum ciuile in libera urbe cecidisse quam post tot et tantas strages hominum et suam resolutam uitam mollem otiosamque et ualitudinariam. Nam perpetua admodum febre laborauit post illud bellum quod inter Brutum et Octauium in Philippis, campis Macedoniae, gestum est. 148 Avgvstam fidem Augustus in epistulis in haec uerba scribit de Maecenate:
Vale, Maecenas, mel gentium, ebur ex Etruria, laser Arretinum, adamas supernas, Tiberinum margaritum, Cilniorum smaragde, iaspi figulorum, berulle Porsenae.
149 [1] [Vmg] auctor. [2] [V] (pver) Maecenas. 150 [V] (magnvm magni Caesaris illvd opvs) nam fuit comes et amicus Augusti, qui in maturo tempore ipsum Maecenatem esse puerum simplicem et probum compulit, ut supra probat. 151 [1] [Vmg] Maecenas prosequitur intercisum sermonem, ut faciunt moribundi. [2] [V] (dissidio) id est ante bellum ciuile. [3] [V] (privs) prius cecidisse. [4] [V] (omnia) sua crimina. 152 [1] [V] (pvdor) ei. [2] [V] (qvae) uerba. [3] [V] (amor) caritas. 153 [Vmg] auctor ponit prius molestias Maecenatis et ipse dat causas ut intelligantur eius uerba. 155 [1] [Vmg] Maecenas usque ad finem. [2] [V] (sed tamen) quamuis. [3] [V] (hoc satis est) illis †quae ipse† damnat. [4] [V] (Caesar) o. [5] [V] (amico) mihi. 156 [1] [V] (dixit) Maecenas. [2] [V] (satis) est mihi. 157 [V] (vmor) lachryma. 158 [V] (tibi) o Auguste. 159 [V] (hoc mihi contingat) scilicet lacrimare pro meo funere. 160 [V] (me potvisse velim) quasi dicat: nihil aliud cupio quam lacrimari a Caesare. 161 [1] [V] (meminisse) Caesaris. [2] [V] (illic) in campis Elysiis. 162 [1] [V] (ero) tuus. [2] [V] (meminisse) me tui. 163 [V] (amore) in. 164 [1] [Vmg] loquitur de se ipso in tertia persona. [2] [V] (qvi moritvr) Maecenas. 166 [V] (tvi) o Caesar. 167 [1] [V] (te propter) o Caesar. [2] [V] (beatae) uitae. 168 [V] (vnvs Maecenas) apud te unicus amicus. 169 [1] [V] (arbiter) iudex. [2] [V] (contigit) mihi. 170 [1] [V] (pectvs) intimus secretarius. [2] [V] (pectoris ipse tvi) arcanae mentis. 171 [1] [V] (care) o Auguste. [2] [V] (sero) tarde. 172 [V] (est opvs hoc terris) ut sero eas in caelum. 173 [V] (ivvenes) filii adoptiui. 175 [1] Livia conivnx Augustus ex Scribonia, cum qua diuortium fecit, Iuliam suscepit. Ex Liuia Drusilla, quae fuerat uxor Claudii Neronis, liberos habuit. Nam conceptus infans immaturus est editus. Iuliam suam Marcello, Octauia sorore genito, desponsauit, quo mortuo puella M. Agrippae nupsit. Hoc quoque defuncto, Tiberio priuigno locauit. Ex Agrippa et Iulia tris habuit nepotes, Caium, Titum et Lucium, neptes duas, Agrippinam et Iuliam, ex quibus duos heredes constituerat, Caium et Lucium, et uocauerat Caesares. [2] [V] (Livia) tua. 177 cvm devs in terris optat Maecenas Augustum tunc petere caelestia regna cum nepotes ab eo insignes auorum sint stellificati. 178 [V] (in patrio) diui Caesaris. Finis
CIRIS Virgilii ad L. Tabernium Messalam
Virgilius, cum Athenas petiisset ut philosophiae operam daret, reuocatus a poetice scripsit fabulam Ciris, id est Scyllae, filiae Nisi, ad Lucium Tabernium. 1 [1] [Kmg] M. Valerius Messala Coruinus: post diluuium regnauit Athenis Erechtheus, reparata et instaurata urbe, unde Erecthei appellantur Athenienses. [2] [K] (lavdis) poeticae. 2 [1] fallacis inconstantis [K] ac uani. [2] praemia id est famam et nomen, quae quis consequitur e poetice, ut Papinius:
uentosaque gaudia famae
[3] [K] (praemia) famam. 3 [1] Cecropivs hortvlvs a Cecrope, Athenarum rege; et hortulum Epicuri intelligit. Nam, ut ait Probus, Epicuri sectam secutus est Virgilius, ut sit: «etsi me complectitur hortulus sophiae, id est sapientiae, inter uirides umbras»; deest «inter». [2] [K] (hortvlvs) Epicuri. [3] [K] (avras) propter uarietatem herbarum. 4 [K] (sophiae) philosophiae. 5 [K] (ea) sophia. 6 labores semotos a poetice et uulgo. 7 [1] svspendit scilicet me. Philosophia paucis est amoena, contra poetice est iucunda et iuncta cum uulgo. [2] [K] (mvndi) caeli. 8 [1] [K] (placidvm mvltis) uicia †ad iuga†. [2] [K] (collem) rem difficilem. 9 [1] detexere pro «intexere». [2] [K] (detexere) dicere et perficere. [3] [K] (mvnvs) poeticae. 10 [1] in qvo scilicet munere. [2] reqviescere optat habere quietem Musarum in hoc munere. 12 [1] mirificvm dicit propter philosophiam. Lucretius de philosophia ait: ego mira poemata pango. [2] [K] (genvs) philosophiae. [3] omnes supple «tradere suadent». Si omnes suadent ut scribam philosophiam, et tu etiam id uis, et ego paterer scribere, non uenerarer te munere Ciris, sed carmine philosophico. [4] [K] (philosophiam) suaderent scribere et dicere. 13 [K] (tibi) Messala. 14 [1] pangeret scriberet. [2] [K] (artes) philosophiam. 15 [1] qvattvor intelligit Epicurum, Pythagoram, Platonem et Aristotelem. Si de auctoribus sectarum intelligere uelis, non constat. Illi duo fuere tantum Anaximander, Thaletis Milesii discipulus, et Pythagoras, Pherecydis Syri. M. Valerius Messala Coruinus, cognomine Tabernius, orationes et de rhetorica et de analogia libros scripsit, militaris etiam rei eruditus; ad quem Albinus Tibullus heroicum carmen scripsit. [2] [K] (heredibvs) Pythagorae, Platoni, Epicuro et Aristoteli. 16 [K] (vnde) ex qua philosophia. 18 [K] (mvnere) poetica. 21 [1] peplvm uelum fuit, in quo intexta gesta Palladis erant. Post diluuium reparatis Athenis regnauit Erechtheus, sub quo Triptolemus triticum seuit. [2] [Vmg] peplum est insigne quoddam seu uexillum pictum textumue, quod apud Athenienses cum imagine Mineruae et Iouis in Quinquatriis ferebatur; in quo peplo Athenienses blandientes Demetrio uictori eius effigiem et Antigoni patris intexuere. [3] [K] (peplo) uelo picto, ubi erant omnia gesta Mineruae. 22 [1] [Vmg] Erechtheus Athenis regnauit; Pandionis filius fuit. [2] [K] (Erectheis) Atheniensis. [3] [K] (portatvr) peplum. 24 [1] [K] (qvinqvennia lvstro) quia lustrum est tempus quinque annorum. [2] lvstrvm quinquennale tempus. 25 [1] Zephyrvs Astraei et Aurorae filius, amauit Chlorin, nympham agri Attici, et eam praefecit floribus. Ideo regio Attica tot uaria florum genera habet. Nunc describit tempus tepidum, cum zephyrus increbuit euro; quo tempore ferebantur dona Mineruae, quae offerebant quinto quoque anno Athenienses; et centesimo quoque anno celebrabant ludos magnos cum simili munere, sed de quinquenniis intelligit. [2] [K] (concrebrvit) accepit uires. 26 [K] (cvrsvm) tempus. 27 [K] (dies) quo fertur peplum Mineruae. 29 [K] (texvntvr) gesta Palladis texuntur in peplo. 30 [1] [V] (pepla) insignia. [2] [K] (tropaeis) Pallas nunquam fuit saeuior quam in bello Giganteo. 31 [Kmg] Typhoeus fuit dux omnium Gigantum. 32 Typhon siue Typhoeus, dux Gigantum, interemptus a Minerua. 33 [1] [K] (qvi) Typhon. [2] [K] (Ossaeis) mons Thessaliae. 34 [1] Emathia dicta est Thessalia, ab Emathione rege. Ossa, Pelios, Olympus, Othrys montes Thessaliae et Macedoniae, superimpositi a Gigantibus. [2] [K] (Emathio) Pelio monte in Thessalia. 35 [K] (velvm) peplum. 36 ivvenvm doctissime laudat Tabernium. 37 [K] (soles) inter radios solares. 40 [K] (sophiae) philosophiae. 41 [K] (seclis) pro «seculis». 42 nvnc primvm nunc primum incipio dare operam philosophiae. 44 [1] qvae possvmvs de rebus et fabulis poeticis intelligit, quibus Virgilius dedit prima rudimenta. [2] [K] (in qvibvs) artibus. 45 [K] (rvdimenta) puerilia. 48 [K] (impia) contra patrem, quia amputauerat crinem fatalem. 49 [1] Scylla Nisi, regis Megarensis, filia, crinem habentis aureum et fatalem. Minos rex cum urbem oppugnaret, Scylla eius amore exarsit. Dormienti patri amputauit crinem et hosti misit, et in praemium petebat nuptias. Minos tale scelus renuit. Pater filiam necare uoluit, sed a diis demutata est in cirin, et ipse in auem haliaetum. Fatum regni paterni in crine erat. Scylla, Phorci et Crataeidos nymphae filia, Tritonem amatorem habuit; postea Neptunum sibi parauit. Ea contumelia iratus, Triton sumptis a Circe uenenis mare infecit. Puella, cum mare ad Nereum intrasset, statim demutata fuit tenus inguina in canes, reliqua parte in delphinum; pars quae supra aquam fuit, remansit in forma uirginis. De hac uidetur loqui Ouidius cum ait: altera Scylla Nisi, monstrum medicamine Circes Ideo uaria opinio est de Scyllis. [2] [Kmg] nunc loquitur de Scylla, filia Nisi, regis Megarensium. 51 [K] (caervleis) nigris. 52 [Kmg] alias pro patris scilicet sui Nisi. 54 [K] (illam) Scyllam Nisi. 56 [1] [Kmg] altera Scylla Phorci in monstrum medicamine Circes. [2] [K] (mvta)ta. 58 [K] (illam) Scyllam. 59 [Kmg] Scylla, Phorci et Crataeidis nymphae filia, spreto Tritone Neptunum adamauit. Ea contumelia acerbatus Triton a Circe acceptis medicaminibus infecit mare, quod cum ingressa puella esset, demutata fuit in monstrum: tenus inguina in canes sex, reliqua parte in delphinum. Pars uero quae supra aquas erat, mansit in hominis effigie. Alii dicunt mare fuisse infectum non a Tritone, sed Amphitrite indignata nouum amorem mariti Neptuni, immerito tamen. Neptunus enim puellam compressit ui et nolentem uitiauit. Homerus libro XII in hanc sententiam sic ait; loquitur Vlixes de Scylla pedes habere duodecim, colla sex, in singulis terribile caput, dentes triplici ordine pectinatos; capita alta exerit et ex naui aufert hominum corpora, et infra sic loquitur Vlixes:
Scylla sex ex naui socios manibus et ui praestantes arripuit.
60 [1] Dvlichias Vlixeas. Dulichium insula sub regno Vlixis, in mari Ionio. Homerus libro XII sic ait de Scylla:
pedes habet duodecim, colla sex, in singulis terribile caput, dentes triplici ordine pectinatos, capita alte exserit et e naui aufert hominum corpora.
Et infra sic loquitur Vlixes:
Scylla sex e naui socios manibus et ui praestantes arripuit.
[2] [Kmg] Dulichium insula est sub regno Laertis, Vlixis patris. [3] [K] (Dvlichias) Vlixeas. 62 [1] Maeonius Homerus, a Maeone patre. [2] [K] (Maeoniae) Homericae, a Maeonio patre. [3] [K] (pativntvr) quia non ita dicit. 63 [K] (istorvm) istarum rerum. 65 [1] Colophon urbs Ionica, celebris Apollinis Delphici oraculo. Colophonii suum fuisse Homerum iactant et ut deum colunt. Cicero pro Aulo Licinio huius rei meminit. Circe apud Homerum Vlixi sic loquitur:
quocirca magnis uiribus nauem impellas et Crataein, Scyllae matrem, quae tantum mortalibus periculum peperit, implorato.
Volunt quidam hanc Scyllam fuisse filiam Erichthaeidis, quidam filiam Granenae et Tritonis, quidam autem ipsum mare non fuisse infectum a Tritone, sed ab Amphitrite, indignata nouum amorem mariti, et immerito. Neptunus enim uim intulit et nolentem uitiauit. Quidam scribunt Scyllam forma sua praestanti multos amatores spoliasse et ob hanc causam demutatam fuisse in monstrum. Venus in Cypro constituit meretricium quaestum, Scylla ampliauit. Non enim pretia quaerebat ab amantibus, sed spoliabat amantes. [2] [Kmg] Colophon urbs Ionica Maeonio Clario Apolline illustris et natalibus Homeri poetae, unde Colophonii Homerum ut deum colunt, ut meminit Cicero pro Licinio Archia. Circe apud Homerum ita loquitur Vlixi:
quocirca magnis uiribus naues impellas et Crataein, Scyllae matrem, quae tantum mortalibus periculum peperit, <implorato>.
66 [1] [Kmg] Homerus: Granateus imperauit Athenis. [2] [K] (Ericthaeis) filia Erechthei regis. 67 [1] [Kmg] (gravena) uel aerenea, et est arbor. [2] [K] (biformi) ad biforme monstrum. 71 [1] [K] (infelix virgo) quia ui stuprata a Neptuno. [2] [K] (illa) Scylla. 72 [1] [K] (pater) Neptunus. [2] [K] (complexvs harena) ubi fuit corrupta Scylla. 75 [K] (alto) mari, a Neptuno. 76 [K] (ipsa) Amphitrite. 77 [1] [K] (perhibent) alii. [2] [K] (forma) pulchritudine. 78 [K] (popvlaret) perderet. 83 [K] (fravdare deorvm) fraudem prouocare. 84 [K] (vertere) pro «euertere». 88 [1] Palaepaphos id est antiqua Paphos, urbs Cypri, dicata Veneri; et Paphos etiam dicata Veneri. [2] [K] (Palaepaphiae) Veneris. [3] Pachynvs id est regio siue pars Siciliae, ubi Pachynus est; testatur uoce Veneris illam demutatam in monstrum marinum. Pachynis nomen patronymicum est a Pachyno, promontorio Siciliae. [4] [K] (Pachynvs) regio Siciliae, in qua est mons Pachynus. 89 [1] [K] (qvicqvid) quodcunque. [2] [K] (qvisqvis) aliquis. 90 [Kmg] Scylla, filia Nisi, regis Megarensium, capta fuit amore Minois tunc obsidentis Megaram, patris regnum sui. Vt amori satisfaceret, crinem amputauit fatalem misitque ad amatorem. Ille aduertens scelus puellae in patrem aufugit. Vt alii uolunt, urbem magna ui expugnauit. Puella insequente patre ut occideret dis miserantibus in auem cirin conuersa est. 91 [K] (Scyllam non esse pvellis) non esse ex omnibus puellis. 94 [1] [K] (castos) sacros. [2] [K] (postis) ianuas. 95 [1] caeruleus et niueus est hyacinthus; flos est, ut in Buccolicis dicemus. [2] [K] (hyacinthi) puer amatus ab Apolline, in florem uersus. 97 [1] crocvs flos odoratissimus, nascitur in Cilicia. [2] calta genus uiolae, cuius flos exit hieme ultima. 101 [1] [Kmg] Pandion fuit rex Athenarum, pater Nisi, patris Scyllae. [2] [K] (Pandioniis) Athenis. 102 [1] Actaei Attici. [2] [Kmg] Actaeos capiuntur in eo litore conchae, quae praestant succum ad tincturam. [3] [K] (Actaeos) Atticos. [4] Tempsa in multitudine Peloponnesi ciuitas uicina Pylo; inter Tempsam et Atticam sunt Megara. [5] [Kmg] Tempsa urbs est Peloponnesi finitima Pylo; inter Tempsam et Atticam regionem <sunt Megara>. 103 [1] pvrpvrae Peloponnesiacae optimae sunt ad tincturam. [2] conchae id est purpurae, optimae sunt in Asia et in Meninge Africae et in Getulo litore Oceani et in Laconia Europae. Laconia prouincia est Peloponnesi. Plinius meminit. 104 [1] [K] (qvarvm) concharum. [2] [K] (vllis) conchis. 105 [Kmg] Megara ciuitas est Atticae regionis. Plerique separatam ab Attica dixerunt Megarensem regionem. 106 Alcathoe nympha fuit amata ab Apolline, quae dedit nomen arci Megarensium, inter quam et Megara erat turris altissima, quam solebat conscendere Scylla Nisi, ut litora prospectaret. In moenibus arcis Apollo olim absconderat citharam, quam dono acceperat a Mercurio, et supposuerat saxo, quod cum tangebatur, cithara sonabat. Mortales illi primi, qui modulandi rationem inuenere, accepere a percussione illius saxi. Ouidius libro VIII sic ait:
regia turris erat sublimibus addita muris, in quibus auratam proles Latonia fertur deposuisse lyram: saxo sonus eius inhaesit. Saepe illuc solita est ascendere filia Nisi et petere exiguo resonantia saxa lapillo.
108 [1] [K] (recrepat) resonat. [2] [K] (Cyllenia mvnera) lyram donatam a Mercurio Apollini. 110 [K] (vrbem) Megaram. 113 [1] Carpathivm oppidum Cretae insulae. [2] [Kmg] Carpathos insula est Rhodiorum, quae nomen dedit mari Carpathio, et est oppidum Cretae. [3] Caeratvs fluuius Cretae: labitur prope Gnosum, inquit Strabo. [4] [Kmg] Caeratus est fluuius qui labitur per Gnosum, ciuitatem Cretae, quae fuit regia Minois. 114 [1] [K] (hanc) Megaram. [2] [Kmg] Gortyna urbs est Cretae. 117 [1] infestas scilicet infesto agmine. [2] [K] (infestas) hostiles. [3] [K] (ex agmine tvrmas) id est turmas uolitantis ad muros infesto agmine. 119 responsvm hoc fuit ut tam diu maneret urbs quamdiu seruaretur fatalis capillus Nisi regis. 121 [K] (lavro) propter laurum. 123 [1] [Kmg] Lucretianum carmen. [2] [K] (cvivs) crinis. [3] [K] (div natvra fvisset) quam diu fuissent inuicti. 128 [1] Corseliae Corsela oppidum est unde pectines optimi. In his duobus uocabulis quidam adhuc dubitant. [2] [K] (tereti nectebat dente cicadae) quia dentes solent esse teretes in pectinibus. [3] [Kmg] nectebat id est colligebat. [4] cicada instrumentum ad pectendos crinis. 129 [K] (cvstodia) regi. 130 [1] [K] (ni) pro «nisi». [2] [K] (Nisi) patris. [3] novo magno et insano. 131 [1] [K] (inventa) pro «inuenit». [2] [K] (sepvlchrvm) ruinam. 132 [K] (inhiasset) aperuisset. 133 [1] Cupido, ut aliqui tradiderunt, Mercurii et Dianae filius; ut aliqui, Veneris tantum. Sed ille qui praeest amoribus, Veneris et Martis filius fuit. Apollinem, Iouem et ipsum patrem Martem uulnerauit; et omnia, cum libet, domat. Propertius eius imaginem et naturam expressit. [2] [Kmg] tres fuerunt Cupidines: filius Mercurii et Dianae; alius Cupido ex Venere tantum natus; tertius Cupido filius Martis et Veneris, et is praefuit amori. [3] [K] (pver) Cupido. [4] [K] (qvem) puerorum. 134 [1] [K] (pater) Iuppiter. [2] [K] (avvs idem) Iuppiter fuit pater Veneris. 135 [1] [Kmg] leones capiuntur in Africa, id est in Mauretania et in Massylia, et in Europa capiuntur prope Nestum, fluuium Thraciae. [2] [K] (Poenos) Massylos. 136 [1] [K] (validas) fortes. [2] tigris uelocissima omnium quadrupedum est; nascitur in Hyrcania, quae est supra Armeniam. Q. Tuberone Paulo Fabio Maximo consulibus primus Romae tigrim ostendit Diuus Augustus in dedicatione theatri Marcelli; post eum Diuus Claudius quattuor mansuefactas in caueis aureis in circo, quarum meminit Petronius, cum ait:
aurata tigris iactatur in aula, ut bibat humanum populo plaudente cruorem.
[3] [K] (tigres) tigrides. 138 idem cvm tristis scilicet idem puer indomitus erat, cum acuebat maestas iras Iunonis. 139 [1] [Kmg] puellae omnes timebant peierare Iunoni et per hoc intellige numen fuisse seuerissimum. [2] [K] (cvivs) Iunonis. 140 perivria ipsa Iuno periura fuit saepe puellis, ut eas ab amore Iouis auerteret, et demutata in aliam formam cubile suum laedebat, quia Iuppiter interea cum alia concumbebat. 141 [1] [K] (nvlli) omnibus puellis. [2] [K] (licitam) relictam. 144 lvdere uentilare. 148 olivae nubentes coronabantur oliua, uel oliua coronata erat ne captiua fieret. Hostes parcebant oliuae. 150 [1] prodita lvdo puella soluit omnia impedimenta corporis, id est uestes, ut agilius curreret cum pila. [2] [K] (vti) pro «ut». 151 [1] [K] (avrea) pulcherrima. [2] [K] (solvisset) candidissimo. 153 [1] tva scilicet pallam. [2] haberes habuisses. [3] [K] (haberes) pro (hab)uisses. 154 [1] nonnvnqvam utinam non frustra piasses iura, cum iurando sacraria Iunonis manus est uiolata! [2] violata manvs iureiurando. 155 [K] (piasses) purgasses. 156 [K] (credat) inquit. 157 [1] cavsa pia est siquis crederet tibi nocuisse periuria Iunonis; adeo pulchra erat ut timeret Iuno te ostendere Ioui. [2] [K] (fratri) Ioui. 158 [1] [K] (ille) Cupido. [2] [K] (cvi) pro «a quo». 160 avrea scilicet pulcherrima. Vtinam soluisset pallam, scilicet nudasset, cum ludebat! 161 [1] Tiryns oppidum Peloponnesi, ubi colebatur Cupido; inde tela Cupidinis dicuntur Tiryntia, sine aspiratione. [2] [Kmg] Tiryns, Tirynthis est oppidum Peloponnesi, ubi colebatur Cupido, unde Tirynthia tela. [3] [K] (Tirynthia) tela. 163 [1] [K] (venis) in medullis. [2] [K] (ignem) amorem. 165 [1] Sidones populi Thracum prope Hebrum. Plinius appellat Sidonos. De his nunc loquitur. Sunt et alii Sidones in Scythia, et Sidonii in Phoenicia. A Sidonibus Thraciae Bacchus dictus est Sidonius. Duobus sacrificiis adhibebatur tibia buxea, Cybeles et Bacchi, ut nunc. [2] [Kmg] Bacchus rediens ex uictoria Indica in Scythia condidit Sidonem urbem, unde Bacchus est appellatus Sidonius. [3] Bistonivm in Thracia stagnum est, unde eiusdem nominis amnis exit. [4] [Kmg] Bistonis est lacus in Thracia, qui fluuium eiusdem nominis facit. [5] [K] (Bistonis) cum. 166 [1] [K] (icta) percussa. [2] [Kmg] Cybeles antistita bvxo in sacrificiis Cybeles adhibebatur buxus, id est buxea tibia, cuius arboris magna copia in Cithaerone monte et in Ida erat. [3] antistita dicitur sacerdos quaecunque ab antistando. [4] bvxo Sidonvm pro Sidonia buxo. 167 [1] [K] (virgo) Scylla Nisi. [2] Bistonides Bacchantes sacerdotes Bacchi in Thracia et Cithaerone, Bacchae mulieres et in Ida et Dindymis, Cybeleiae in sacris uidebantur furore captae. [3] [Kmg] mulieres Bacchantes solebant currere per Thraciam. 168 [1] storax arbor quae ex Perside afferebatur ad odorem, et ex ea fiebat omne unguentum. [2] [Kmg] storax est genus arboris aromaticae, quae afferebatur a Perside ad odorem et ad unguenta. 172 prodita mvros quia e murorum speculis imbibit totum amorem: ideo saepe ascendebat muros et causam asserebat uelle uisere turres. 174 in nocte amantes noctu queruntur magis. 175 [K] (specvlatvr) ex somno. 177 nvlla ad nullas delicias nouit Aeolum. 178 [1] psalterivm omne instrumentum, ut lyra et cithara. [2] [K] (corda) citharas et lyras. 179 [1] Minerua, Libyca filia Tritonidis paludis, prima dicitur telam fecisse. [2] [K] (Libyco) Mineruali. 180 rvbor id est pudor, obstat amanti: ideo sine pudore est qui amat. 182 mortem mors est amor, et mala pestis. 183 qvo tendere ibat quo ferebat dolor, quo fata etiam. 184 [1] oestrvm furor est. [2] [K] (oestro) furore. 185 servm diu seruatum. 186 [1] hosti Minoi, Iouis filio. [2] [K] (hosti) Minoi. 188 qvis non bonvs quasi dicat: «impossibile est uirum bonum committere scelus, et credere; et forte puella per ignorantiam fecit». 200 Davliades Daulis ciuitas Phocidis arbustis densa, in qua uolunt fabulas fictas Terei et Philomelae et Procnes. 201 [K] (svorvm) auium. 202 [K] (vos, o pvlcherrima qvondam) uos, o Procne, Philomela et Teree. 202-3 pvlcherrima corpora ut Semiramis in columbam, comites Inus flendo in aues, Musae filiae Thespii in aues, Arne in auem monedulam. 204 Chalceivs heros appositus, nimis alte repetitus, a Chalcide, Locrorum urbe, ex qua profecti Pelasgi habitauerunt in Attica cum Ionibus. Alii dicunt Lelegas, qui sunt Locrenses. Et Nisus fuit filius Pandionis, regis Atticae. 211 tenvem aera dormientes anhelant et tenuem spiritum mittunt. 213 [1] [K] (egreditvr) e thalamo suo. [2] [K] (bidenti) intento et bene incidenti. 215 [K] (fvrta) scelera. 223 [1] [Kmg] oratio Carmes ad Scyllam. [2] [K] (pvellam) Scyllam. 226 [K] (sangvine) uiuacitate. 227 [1] [K] (levis) cura. [2] [K] (pote) pro «potis esset». 228 [1] [Kmg] indignatio. [2] Rhamnvsia Rhamnus oppidum est Atticae. In genitiuo accipit n, ut «Rhamnuntis» et «Trapezus, Trapezuntis» et «Amathus, Amathuntis». Nomen quod a talibus declinatur non tenet n, ut «Rhamnusius, Trapezusius, Amathusius». In Rhamnunte oppido Nemesis colebatur, ubi et eius templum celebre erat, unde Rhamnusia dicebatur, Plutarchus inquit. Nemesis Latinum nomen non habet. Alii dicunt Nemesim quae contra superbiam colitur esse. Et est potestas solis, qui fulgentia obscurat et obscura illustrat. Lucanus ait: et tumidis infesta colit qua numina Rhamnus. Alii sic diffiniunt: Nemesis est ipsa uis et tutela quae fatis praesidet, quam ueteres Iustitiae filiam fecere. Plinius inter cetera quae admiratur, et hoc quidem, inquiens:
alii Graecam Nemesim inuocantes, cuius ob id Romae simulacrum in Capitolio est, quamuis Latinum nomen non sit.
Est igitur Nemesis indignatio, quae et Rhamnusia et Adrastia dicitur a locis: quam solemus inuocare in ultionem. [3] [K] (Rhamnvsia) Nemesis. 231 [K] (cavsa) quae impulit. 238 [1] Arabis Myrrhae Myrrha capta fuit amore Cinarae, genitoris sui; et fraude et astu nutriculae suae cum inscio patre concubuit. Versa inde fuit in arborem sui nominis, qua abundat Arabia. Ideo Arabem Myrrham nominat. Est etiam myrrha et herba; optima autem utraque specie est myrrha quae uocatur stacte et melistacte. [2] [K] (Myrrhae) quae capta fuit amore patris. 239 nec svnt Adrastia eandem dicit Nemesim; et idem est numen et utrunque nomen a loco: ut Rhamnusia a Rhamnunte, Adrastia ab urbe quam condidit Adrastus, ut Antimachus ait:
fluminis Aesopi gelidas Adrastus ad undas templa deae posuit.
242 Amathvsia dicitur Venus ab Amathunte, urbe Cypri, quo nomine et ipsa Myrrha, quae Cypria uidetur, est appellata. 249 [K] (tabescere) squamae metallorum. 250 [K] (loqvitvr) anus Carme. 256 [K] (marmorevm) pulcherrimum. 257 [Kmg] responsum Scyllae ad Carmen anum. 258 [K] (novisse) noscere. 260 [K] (deflectvnt lvmina vvltvs) id est non sum perdita amore quem tu noscas. 261 [K] (odimvs) quia non est mihi in animo habere paternum amorem ad lasciuiam. 267 [K] (morientis) Scyllae. 269 [1] [Kmg] laudat Minoem Scylla. [2] [K] (pater ipse) Iuppiter. 285 [1] qvestv Carme complorat anili Carme ex Ioue peperit Britomartim, ut Diodorus meminit, quae retia inuenit ad piscandum et uenandum, unde nomen habet et Dictynna appellatur. Dianae consuetudine usa est Britomartis, ideo plerique eam Dianam putauere. Qui uero Dictynnam fugientem stuprum Minois arbitrantur errant. Verisimile non est Minoem, uirum iustissimum, deam insecutum fuisse. Alii scribunt Britomartim fugientem Minoem incidisse in piscatoria retia et inde Dictynnam appellatam. Postea hoc nomine uolunt appellatam Dianam a memoria puellae quae uirginitatem custodiuerit. Alii uolunt Britomartim sic appellatam a Dicte, urbe Cretensi, in qua nata fuit. Strabo in hanc sententiam ait:
Britomartis puella, Minois iram euasura, ex urbe fugit in dictya, id est retia insiliit.
Cato opus de Dictynna scripsit, ut ait Marsus: saecula permaneat nostri Dictynna Catonis. [2] [K] (anili) longo. 286 Minos crvdelis Iouis filius, qui fuisti causa ut perderem Dictynnam et nunc ut perdam Scyllam, meam alumnam. Post Britomartis fatum Carme aufugit Megara, et in domo Nisi stetit. 288 [K] (o, te) o Britomartis. 289 [K] (portavit) tulit. 293 senioribvs vllvm senes solent habere filias aut alumnas, in quibus reponunt eorum uitam. Mihi non sunt ea quae senioribus: nam non uiuit quod det mihi copiam uiuendi, quia tu eripuisti Britomartim, nunc Scyllam. 295 [K] (Britomarti) o. 297 [K] (Dianae) utinam tantum Dianae placuisses. 299 [1] Navphraeo cornv id est sagittario arcu. Nauphra oppidum Cretae, Gnosus oppidum Cretae. [2] [Kmg] Nauphra oppidum Cretae insulae. [3] [K] (cornv) arcu. 301 [K] (obnixe) ostinate. 302 [K] (obisses) cecidisses. 303 [1] sva nvmina quia in mare se praecipitauit. [2] phocae monstra sunt marina, quae dicuntur uituli marini. Spirant dorso, dormiunt in terra. [3] [K] (phocae) monstra maris. Alii ferunt Britomartim fugisse et nunquam amplius uisa fuisse. 304 [K] (virginis) Britomartis. 305 [K] (Lvnam) Dianam. 306 [K] (velim) quod tu seruares uirginem. 317 [1] Corycio lvto lutum accipit pro unguento, et in eo dicit crocum fuisse, cum ait Corycium crocum. Optimum afferebatur ex Coryco, nemore Ciliciae. Nimbum etiam pro unguento usurpant. [2] flammevm est uelum quod ferunt nubentes. 318 [K] (qvo nvnc) ad quid. 320 [1] praetexat pvrpvra canos ornet, intexat. Reges soli et consules postea Romani tantum purpurati erant. Cani dicuntur capilli albi mortalium. [2] [K] (praetexat) ornet. [3] [K] (canos) aureos capillos. 321 praescire diuinare. 323 [K] (qvando) pro «quondam». 324 sin est qvod metvo timeo ne causa mea uelis prodere tuum amorem, expertum multis in rebus. 326 Elatia ciuitas est cum flumine eiusdem nominis in Phocide celeberrima. 328 [1] non ego te incepto non conor te ab incepto flectere, quod non potest fieri. [2] [K] (pote) pro «potest» fieri. 329 [K] (cvm dis) cum Cupidine. 334 qvid enim non vnica possis omnia poteris, quia unica es nata. 336 tempvsqve doloris habebis nondum est tempus dolendi ad nuptias, quia nondum tempus habes. 339 longvm nihil est longum quod ipsa natura ordine texuit. 350 ab Oeta ex Oeta monte propter altitudinem uidetur oriri sol. Mons est Thessaliae litoralis, ut diximus in Culice. 352 ardescere solem quia aliae capiuntur, aliae non capiuntur. 355 [K] (svbmissis) a Carme. 363 [K] (divvm) deorum. 367 [K] (extis) uisceribus. 374 [K] (frigidvla) anus. 375 senes Idaei intelliguntur incolae Idae, montis Phrygiae, qui habebant mystica sacra Cybeles, et habebant alia sacra occulta quae aperire fas non erat. 376 [1] [Kmg] Amyclae urbs Laconiae. [2] thallvs herba est ex qua fiebant incantamenta. 377 [1] Iolchos regia regum Thessaliae fuit. In ea regione multae fuere incantatrices. [2] [Kmg] Iolchos metropolis est Thessaliae, in qua regnauerunt omnes reges. [3] [K] (votis) incantationibus. 378 [K] (stabilem) inexorabilem. 383 [K] (longo) diuturno. 390 [1] [Kmg] Minos, postquam urbe potitus est, uirginem cepit et ut parricidam puniuit; religatum pedibus nauigio traxit per longa maria. [2] [K] (Niseia virgo) Scylla, Nisi filia. 392 [K] (Tethys) uxor Oceani. 395 [K] (eqvorvm) delphinorum. 396 [1] [Kmg] Ino, filia Cadmi, ex Athamante, Aeoli filio, peperit Learchum et Melicertam. Athamas in furorem uersus prolem persequebatur credens esse feras; sagittis confixit Learchum. Ino cum Melicerta patruo aufugit ad Lectum Isthmi et inde se praecipitem dedit in mare appellataque fuit Leucothea et eius filius Palaemon. Latini matrem appellauere Albuneam deam et Palaemonem Portunum. [2] [K] (Levcothoe) Albunea dea. 398 [Kmg] intelligit de Castore et Polluce, qui in caelo per uices uitam sumunt. 404 [1] [Kmg] oratio Scyllae. [2] [K] (flamina) spiritus. 408 [1] vos, o Mantina Mantini populi Thraciae, in qua regnauit Tereus, maritus Prognes, quae fuit filia Pandionis et soror Nisi. Si «Numantina» legimus, quid uelit non legi; nisi significet occasum, quae res remotissima uidetur. [2] [Kmg] Mantini populi Thraciae sunt. 409 [Kmg] Procne et Philomela fuerunt filiae Pandionis et sorores Nisi, regis Megarensium. 412 [K] (qvam) iste. 416 [K] (vinctane) ligata. 417 [K] (lvcis) dies. 421 scelerata pvtavi scelerata fui. Putaui ego facturos mihi hoc supplicium Megarenses, si aliquis casus aperuisset nostra pacta, non te, o Minos, direpta urbe. 422 [K] (nvdasset) manifestasset. 423 [Kmg] ego scelerata putabam hoc supplicium mihi facturos Megarenses meos, si aliquis casus aperuisset pacta nostra. 430 vt vidi, vt perii ut uidi te, dilexi plus quam patrem. 432 [K] (sidere fallor) nobilitate tua. 434 [1] corallivm quid sit, notum est. [2] electrvm succinum est et gummi: Cornelius Tacitus in fine de situ Germaniae. [3] [K] (electro) de gummi et succino intelligit. 438 pingvi myrrha id est unguento myrrhino. 439 [1] pronvba pinvs quae nuptiis adhibebatur. [2] [Kmg] accendebantur faces pinus; ideo appellat pinum pronubam. 440 [1] Libys lectvlvs id est citreus. Citrus arbor ex Atlante, monte Mauritaniae, quae est in Libya; afferebatur ad ornamenta mensarum et lectulorum. [2] [K] (Libys) citreus. [3] Assyrivm ostrvm pro Tyria purpura ponit. 441 [K] (alvmna) terra. 445 qvaecvnqve erit illa beata beata est futura illa quae seruiet tuae coniugi. Per hoc cupit fore seruam. 451 [K] (pistres) monstra marina. 460 [1] [K] (sinvantvr) sinum faciunt. [2] [K] (coro) uento. 461 [1] mare tranquillum uiride est. [2] [K] (flectitvr) tranquille. 463 [1] [K] (deserit) classis ut Scylla. [2] [Kmg] Isthmos appellatur illa terra angusta inter mare Ionium et Aegaeum, ubi est Corinthos. 464 [1] Cypselus, Eetionis et Labdae filius, praedicente Pythio oraculo primus Corinthiorum tyrannus fuit. Nomen habuit a mensura frumentaria, quae cypsela dicitur. In ea enim latuit, dum quaereretur ad perniciem a Corinthiis. Successit ei Periander filius. Herodotus haec latius scribit. [2] [Kmg] Cypselus, Eeetionis et Labdae filius, praedicente oraculo Pythio primus tyrannus Corinthiorum fuit, cui successit Periander, eius filius. Nomen habuit a cypsela, id est mensura frumentaria, quia mater quaerentibus Corinthiis ut occiderent (acceperant enim eum futurum tyrannum) [mater] abscondit eum in mensura frumentaria. [3] [Kmg] (Cypselidae) nomen patronymicum a tyranno. [4] [K] (florentia) pulcherrima. 465 [Kmg] Scyron saxa siue montes Megarensium habitauit. Hospites illuc appellentes blandis uerbis ducebat ad praecipitia; hinc postea eos deiciebat. Ab eo igitur latrone famosissimo petrae Scyronides sunt denominatae et saxa Scyronia, et Athenienses inspirantem uentum appellant Scyronem. Eum interemit Theseus. 467 [Kmg] spelaevm portus est sub Scyroniis saxis, infaustus classi Minoiae, prope quem portum est rupes quae extenditur in mare et appellatur Minoia. 468 [1] [Kmg] ianqve adeo totvm Piraeus appellatur portus Atheniensis. [2] Piraevm Atheniensis portus, ut in uita Sullae et apud Diodorum legitur. In Attica regione Minoia rupes prorumpit in pelagus, ubi spelaeum est. Hinc Scyron latro hospites praecipitabat, a quo saxa Scyronia nominata. Scyronem interemit Theseus. 471 hinc Venvs Cytheram dicit insulam, contra Peloponnesum Veneri dedicatam, in qua ait Dionysius Aeneam Veneri templum sacrasse. Inde quidam arbitrantur dictam Cytheream, non a Cytheris Cypri. 472 [1] Svnivs promontorium Atticae. [2] [Kmg] hinc Svnivs Sunius siue Sunion promontorium Atticae regionis. [3] [K] (svmvs) (sum)i(us). [4] Hermione in Peloponneso piscatorum statio est. Hinc sinus Hermionicus, ubi est Aegina insula. [5] [Kmg] hinc statio Hermione in Peloponneso est piscatorum statio; ab ea Hermionicus sinus nominatur, in quo sinu est insula Aegina. 475 [1] Citrus est una Cycladum. [2] [Kmg] incinctam Citrvm Citros est insula una ex Cycladibus, quam Latinorum codices appellant Cydnon, contra urbem Epidaurum, unde est aduectus Aesculapius Romam. 476 Paros insula una Cycladum, in qua est mons Marpessos, unde marmor illinc aduectum Parium et Marpesium dicitur. 477 [1] Aegina insula est Scyronii sinus. Amomum ex India affertur; eius bacae, quas appellamus uuas amomi. In usum odoramentorum uenit. [2] Seriphos insula Cycladum, parua et fertilis. Donysa insula est. Harum insularum meminit Virgilius in tertio. Aegon pro Aegaeo mari ponitur, quod etiam Valerius Flaccus usurpauit: et quanto fremitu se sustulit Aegon. [3] [Kmg] Seriphos est parua insula, una Cycladum, apta tritico. Αἴγων apud poetas ponitur pro mari Aegaeo. Mare autem Aegaeum appellatum est ab Aegis, urbe Euboeae, ut meminit Strabo. Aegos est etiam fluuius qui labitur per Thraciam. 479-80 [Kmg] duplex comparatio. 480 [1] [K] (hiberno) fluctuanti. [2] [K] (bacchatvr) impellitur. 482 [K] (non tvlit) coniunx Neptunia. 486 [1] non statvit dat causam quare non mutauit in piscem. Nam pecus Amphitrites, id est genus piscium, est nimis auidum. [2] [K] (Amphitrites) uxor Oceani. 488 ciris habet rubram cristam; putant esse perdicem, quae solitaria est. Scylla demutata fuit in cirin, Nisus in haliaetum. Est autem haliaetus de genere aquilarum, clarissima oculorum acie, ex alto sese librans; praeceps ruit in pisces, discussisque pectore aquis uorat. Iuno, coniunx Iouis, habebat odio Cirin: timebat enim ne eam raperet Iuppiter. 489 [K] (ansere Ledae) anserem ponit pro olore, id est cycno. 491 [1] internodia id est artus fluitant per membra concreta nouo calore, quia ex calido et humido nascuntur omnia. [2] [K] (internodia) artus. 493 [K] (aeqvore) mari. 496 [Kmg] incipit a capite. 497 [K] (species) pulchritudo. 498 [K] (mentvm) barbam. 501 [K] (apex) uertex. 503 [K] (marmorevm) formosum. 505 [K] (minioqve) quia habet pedes rubros. 509 [K] (conivge) Tethye. 510 [K] (illam) Scyllam. 512 [1] [K] (thalamvs) lectulus. [2] [K] (accepit) illam puellam. 513 [K] (sedibvs illis) scilicet est opus. 517 [K] (neqviqvam) frustra. 518 [K] (aevvm) uiuit semper. 520 [K] (rex) Iuppiter. 522 [K] (commotvs) indignatus. 524 [K] (videmvs) legimus. 528 [Kmg] haliaetos est ex genere aquilarum, clarissima oculorum acie, librans sese in aerem, et ex alto praeceps ruit praesertim in pisces, quia in aqua demutata fuerat filia; cum pugnat, significat futuram tempestatem. 529 [K] (semper gavdet devs) quia haliaetus est ex genere aquilarum. 530 [1] [K] (miserae) ciri. [2] [K] (nacta) acquisiuerat. 531 nati scilicet Minois. Minos, natus Iouis, propter parricidium odio habebat cirin. Iuppiter et tertiam poenam dedit, ut demutatus in haliaetum Nisus eam semper insequeretur. 532 [K] (parentis) Nisi. 534 [1] [K] (qvem) scorpionem. [2] dvplici quia magnitudine membrorum diuiditur in duo signa Scorpius, cuius prior pars appellatur Libra. Scorpius a Diana inter sidera collocatus est. Nam cum Orion in uenatione iactaret se uicturum omnia quae terra procrearet, Terra indignata emisit Scorpionem. Iuppiter admiratus animum utriusque litem sedauit. In caelo ita constituti ambo sunt, ut, cum Scorpius oriatur, occidat Orion. 535 [1] [Kmg] odium perpetuum est inter Orionem et Scorpium in ipso aere, quia Scorpius morso pede interemit Orionem uenantem, et in ipso caelo contra posita sunt signa. Scorpius enim ita positus est, ut uideatur reprimere orientem Oriona. Orion, astrum aquosum, fulget in signo Geminorum. Scorpius [Scorpius] autem in occidente locatus est, qui propter magnitudinem membrorum diuiditur in duo signa: primam partem, id est chelas, appellant Libram; posterior pars nomen suum retinet. [2] [K] (fvgat Oriona) propter ensem quem manu tenet. FINIS
AD AETNAM
Seneca libro XII epistularum de Aetna:
nec hunc locum omnibus poetis sollemnem attingas, quem quominus Ouidius tractaret nisi tibi obstitit quod iam Virgilius impleuerat, nec Seuerum quidem Cornelium uterque deterruit. Omnibus praeterea feliciter hic locus se dederat: hi uidentur non praepripuisse sed aperuisse quae dici poterant.
1 [1] (Aetna mihi) carmen erit. [2] (fornacibvs) ignes uomit. [3] (ignes) carmen erit. 2 (incendia cavsae) «frement» a sono naris tractum. 3 [1] (qvid) cur. [2] (imperivm) intus fremat Aetna. 4 [1] (carmen) ubique intelligas. [2] (dexter) fautor. 5 [1] [Smg] Dodona silua in Epiro ubi erat fagus in qua columba dabat responsa; sacra erat Ioui. Pelasgi primi templum condidere hic. Volunt quidam oraculum translatum e Scotussa, antiqua urbe Thessaliae. Vbicunque oracula erant, Apollinis esse dicebantur. Illa uirtus quae praeest diuinationi uocatur Apollo. [2] (tecvnqve) (tec)t(umque). [3] (faventis) Phaselis. Phaselis urbs Lyciae; Apollo ipse Lycius dictus. Legimus tamen et fauentinas fortes. [4] [Smg] legimus fauentinas fortes; legimus fauentiam pro bono omine, nunc fauentis a loco forte. 6 [1] [Smg] Strabo appellat Citron insulam inter Cycladas. Codices nostri eandem insulam dicunt Cynthum. Sacra est Apollini. [2] [Smg] Delos insula prima Cycladum, in qua natus. [3] (gratior) tibi est. [4] (illa) Cyntho. 7 [1] (Pierio) Pegaseo. [2] (sorores) Musae. 9 (regis) Saturni, quando omnia libera erant. 10 (cvm domitis nemo Cererem iactaret in arvis) quia omnia semina sponte proueniebant. 11 [1] [Smg] operarii nunc truncant herbas peruiis ligonibus quae impedirent triticum. Tempore satum non erat necesse; sine impedimento crescebant sata. [2] (prohiberet) cum nemo. 12 (complerent) implerent. 13 [1] (ipse svo flveret Bacchvs pede) uua sponte nascebatur. [2] [Smg] et nunc etiam ros uernus multis in locis legitur ex frondibus arborum et praestat inuicem mellis. Ipse intelligit de melle apium. 14 (pingvi) uncta. 15 (secretos amnes) propter abundantiam. 16 (sva tempora nosse) illa secula scimus et nostra ignoramus. 17 [Smg] quis non scripsit de Iasone cum substulit pellem auream arietis e Colchis? Colchi regio citra Caucasum est in qua regnauit Aeetas, Solis filius. 18 [1] (Argolico) Graeco. [2] (Pergamon igni) id est Troiam combustam. 19 [Smg] Medeam cum interemit filios suos. 20 [1] [Smg] Atreus simulata amicitia cum Thyeste fratre filios necauit et in mensa apposuit. [2] [Smg] Cadmus seuit dentes serpentis e quibus in mediis sulcis nati milites se inuicem trucidarunt praeter sex qui auxilio fuerunt Cadmo in condendis Thebis. 22 [1] [Smg] Theseus cum beneficio Ariadnes, filiae Minois, uicisset Minotaurum, eam rediens Athenas reliquit in [a] Naxo insula, sed repertam in solitudine puellam duxit Bacchus. [2] (vacvo) solitario. [3] (Minoida) Ariadnam. [4] (litore) Naxi. 23 (qvicqvid) quis non recinit. 27 [Smg] aliquid incendium uagatum est et consumpsit propinqua loca et urbes. 31 [Smg] putant aliqui officinam Vulcani esse sub Aetna et inde fieri fumum. 34 (svblimia) sidera. 37 [Smg] aliqui dicunt sub Aetna essa fornaces Cyclopum. Cyclopes fuere in Sicilia. 39 [Smg] Cyclopes fabricant arma Ioui. 42 [1] [Smg] alii scribunt sub Aetna esse Enceladum gigantem uel Typhoeum. Phlegra in Thessalia est, ubi fuit pugna Gigantum. Phlegra urbs postea Pallene est appellata. Fuit et Phlegra in Campania, ex qua ferunt Herculem pepulisse Gigantas. [2] [Smg] Phlegra uersus Chersonessum Thraciae. 44 (sidera) scilicet ipsos deos uel ipsa sidera. 47 [Smg] Gigantes habent pedes serpentinos. 48 [Smg] cumularunt montem super montem ut ascenderent in caelum. 49 [1] [Smg] hi montes sunt Thessaliae. [2] (Pelion) superimpositum. [3] (Olympvs) superimpositus est Ossae. 51 [1] (miles) Gigantes. [2] (astra) nititur scandere. 55 [1] [Smg] pugna Gigantea nocturna fuit. Iuppiter tenens manu fulmen lumine incendebat mundum, scilicet efficiebat lucem undique. [2] [Smg] renouat, scilicet sic remouet caliginem mundo aut renouat mundum pulsa caligine. [3] (flammam) fulmen et lampadas. [4] (caligine) nocturna. 57 [1] [Smg] immisit in hostes uentos. [2] (pater) Iuppiter. 60 [Smg] dii uenere in arma contra Gigantas. 62 [1] (erat) et. [2] (tvrba) saeua erat. 63 [1] [Smg] ex utraque parte timor erat. [2] [Smg] metus. [3] (ignes) fulmina. 64 (increpat) immittit. 65 [1] [Smg] illuc deuectae. [2] (illic) statim. [3] (devectae) (deu)i(ctae). [4] (terga rvinae) lapsi sunt montes ictu fulminum, id est montes in ruinam acti dederunt terga. 66 [Smg] immixtae. 67 [Smg] Gigantes filii terrae; mater nunc, id est terra, impellebat ipsa mentium ruina ductos, id est iacentis filios. 68 (mvndo) illis mortuis caelo. 69 [1] [Smg] Liber ponitur pro Apolline, id est sole. [2] [Smg] caelum redditum fuit astris et sol ipse. 70 [1] (decvs) sol. [2] (nvnc) t(unc). 73 [1] [Smg] cum anhelat: fatigatus nimio pondere Enceladus emittit ignem et fumum per craterem Aetnae. [2] (aestvat) Enceladus. 77 [1] [Smg] alii scribunt regnum inferorum esse sub Aetna. [2] (carmina) ferus poetae. [3] (manis) deos inferorum. 79 (canentes) id est latrantes undas inferorum; dixit Ennius similitudine Scyllae et Charybdis. 80 [1] [Smg] Tityus Terrae filius fuit, cui corpus VII iugerum capiebat. Eius uiscera aues consumebant. [2] (hi) uates. 81 [Smg] Tantalus, Iouis filius, Paphlagoniae imperauit. Pelopem filium diis apposuit. Poenas ex eo scelere nimis luit et apud inferos non bibit inter aquas sitiens et pendentia poma in pomario exuriens non carpit. 82 (Minos, tvaqve, Aeace, in vmbris) Minos et Aeacus, Iouis filii et Europae, iudices apud inferos sunt. 83 [Smg] Ixion, Antionis et Melites filius, ausus fuit a Iunone stuprum petere. Concubuit cum nube, unde Centauri nati. Damnatus apud inferos uolubilibus semper rotis teritur. 85 [Smg] putant illud non fieri natura loci sed diuinitate. 86 (ocvlos alieno admittere caelo) non afficiuntur aliquo timore loqui tam turpiter de diis. 88 [Smg] quia nefas est talia de diis fingere. 89 [1] [Smg] cum quibus concubuit Iuppiter. [2] (tavrvs) deorum. [3] (Evropen) Agenoris filia. [4] (Ledam) †dnna†. 90 (Danaae) Acrisii. 96 [Smg] desit pro desinit, id est terra non est solida ubi est Aetna mons, sed cauernosa. 97 [1] (secta est) diuisa per hiatus. [2] (latebris) cauernis. 98 [1] [Smg] ipse mons ueluti suspensus supra exiguas cauernas. [2] (exiles) exiguas rimas, id est fissuras. 99 [Smg] sic se habent Aetnae cauernae, ut sunt uenae et spiritales uiae per hominem aut aliquem animantem. 101 (digerit avras) ut digeritur sanguis per omnes uenulas. 103 [Smg] diuisio trium elementorum. 105 [Smg] ita terra rimas habet, ut habet cumulus saxorum inordinatorum. 107 [1] [Smg] corymbus exinanita crebra habet spatiola, id est rimas. [2] (corymbos) (corymb)u(s). 109 (omnis) terra coit. 110 [Smg] siue ab antiquo terra ita facta rimosa est. 111 [1] [Smg] prima causa. [2] (spiritvs) uentus. [3] (intra) per eius rimas. 112 [Smg] secunda. 113 [1] [Smg] uel tellus natura ipsa rimosa est uel spissata limo rupta et aperta per rimas a uentis quaerentibus dare exitum igni. [2] (obstantia molis) id est ipsam molem quae obstat edit. 114 [1] [Smg] tertia est. [2] (solidvm) propter aquam. 115 [Smg] quarta. 117 [Smg] causae. 118 [1] [Smg] multi fontes erumpunt ab Aetna. [2] [Smg] sinus maris dicimus. 119 [1] [Smg] comparatio est: quemadmodum manat aqua latenter per cauernas terrae, sic uenti. [2] (torrens) (torren)tem. 120 [1] [Smg] uena est. [2] (ille) torrens. 121 [Smg] accersatque errantes undique nymphas. Torrens qui copiosus est; necesse est ut gignatur e confluuiis et colligat errantes undique aquas. 122 [1] (qvod) (qu)em. [2] [Smg] quem. [3] (contrahat) (contrah)i(t). 124 [1] (occasvs) id est finem. [2] (vorago) ubi flumina occidunt. 125 [1] [Smg] fatali id est ut amplius non uideatur et sorbetur uoragine aut ipsa cum conduntur per ignotas cauernas manant et erunt qua minime creditur et opinatum est. [2] (condidit) flumina. [3] (ore) uoraginum. 127 [1] (procvl edita cvrsvs) a loco ubi submerguntur. [2] [Smg] et ubi a uoragine hauriuntur. 128 (canales) scilicet uenas aquae. 129 [1] [Smg] ordo: terra hospitium fluuiorum, aqua nihil aliud est nisi humor terrae. [2] (semita) uia. 130 (via) nulla. 131 [1] [Smg] terra fessa pondere suo emittit sudorem, id est humorem, id est aquam. [2] (segni) pigro. [3] (cesset) fluat.
Bibliography
Abbamonte 2011 G. Abbamonte, "Il commento di Pomponio Leto alle opere di Virgilio: problemi ecdotici", Pomponio Leto tra identità locale e cultura internazionale, «Atti del convegno internazionale (Teggiano, 3-5 ottobre 2008)», a cura di A. Modigliani, P. Osmond, M. Pade, J. Ramminger, con la collaborazione di A. Calocero, E. Camperlingo (Roma 2011), 115-35.
Abbamonte 2012 G. Abbamonte, Diligentissimi uocabulorum perscrutatores. Lessicografia ed esegesi dei testi classici nell'Umanesimo romano di XV secolo. Testi e studi di cultura classica 56 (Pisa 2012).
Abbamonte-Stok 2008 G. Abbamonte-F. Stok, "Intuizioni esegetiche di Pomponio Leto nel suo commento alle georgiche e all'Eneide di Virgilio", Esegesi dimenticate di autori classici. Testi e studi di cultura classica 42, a cura di C. Santini-F. Stok (Pisa 2008), 135-211.
Accame 2008 M. Accame, Pomponio Leto. Vita e insegnamento. Ricerche di filologia, letteratura e storia 6 (Tivoli 2008).
Accame 2015 M. Accame, "Pomponio Leto, Giulio", Dizionario Biografico degli Italiani LXXXIV (Roma 2015), 711-16.
Bianchi 1996 R. Bianchi, "Vat. Lat. 3255. Virgilio, Georgica. Appendix Vergiliana", Vedere i classici. L'illustrazione libraria dei testi antichi dall'età romana al tardo medioevo, a cura di M. Buonocore (Roma 1996), 462-4.
Gioseffi 1991 M. Gioseffi, Studi sul commento a Virgilio dello Pseudo-Probo (Firenze 1991).
Hunt 1975 R.W. Hunt and others, The Survival of Ancient Literature. Exhibition Catalogue (Oxford 1975).
Kristeller 1965 P.O. Kristeller, Iter Italicum, I (London-Leiden 1965).
Lanzarone 2017 N. Lanzarone, "Il commento di Pomponio Leto all'Appendix Vergiliana: primi sondaggi", Boll. Stud. lat. 47 (2017), 696-704.
Lanzarone 2018 N. Lanzarone, Il commento di Pomponio Leto all'Appendix Vergiliana. Edizione critica. Testi e studi di cultura classica 70 (Pisa 2018).
Lunelli 1983a A. Lunelli, "Il commento virgiliano di Pomponio Leto", Atti del Convegno virgiliano di Brindisi nel bimillenario della morte, Brindisi 15-18 ottobre 1981 (Perugia 1983), 309-22.
Lunelli 1983b A. Lunelli, "Daniele Gaetani (Daniel Caietanus) nella prima fase dei suoi rapporti con l'ambiente umanistico veneto, e un suo carme In Pollitianum", Miscellanea di studi in onore di Vittore Branca, III**. Umanesimo e Rinascimento a Firenze e a Venezia (Firenze 1983), 493-525.
Lunelli 1987 A. Lunelli, "Leto, Giulio Pomponio", Enciclopedia Virgiliana III (Roma 1987), 192-5.
Lunelli 1997 A. Lunelli, "Pomponius Sabinus alias Pomponius Laetus: perché Sabinus, con osservazioni sul ms. Corsiniano 1839 (43 F 21) e su CIL VI/5, 3477*", Filologia umanistica per Gianvito Resta, a cura di V. Fera e G. Ferraù (Padova 1997), 1207-22.
Lunelli 2014 A. Lunelli, "Leto, Giulio Pomponio", The Virgil Encyclopedia, Edited by R.F. Thomas-J.M. Ziolkowski, II (Malden, Mass.-Oxford-Chichester 2014), 743-4.
Naeke 1842 A.F. Naeke, Opuscula philologica, I (Bonnae 1842) (119-43; 148-9).
Oporinus Iulii Pomponii Sabini grammatici eruditissimi, in omnia quae quidem extant, P. Vergilii Maronis Opera, Commentarii, varia multarum rerum cognitione referti nuncquam primum in lucem editi, Cum rerum et verborum in hisce memorabilium locupletissimo indice (Basileae s. d., sed 1544).
Reeve 1975 M.D. Reeve, "The textual Tradition of Aetna, Ciris, and Catalepton", Maia n. s. 27 (1975), 231-47.
Reeve 1976 M.D. Reeve, "The textual Tradition of the Appendix Vergiliana", Maia n. s. 28 (1976), 233-51.
Sabbadini 1933 R. Sabbadini, "Leto, Pomponio", Enciclopedia Italiana XX (Roma 1933), 976-7.
Stok 2011 F. Stok, "La ricezione di Servio nel commento virgiliano di Pomponio Leto", Servius et sa réception de l'Antiquité à la Renaissance, Études réunies par M. Bouquet et B. Méniel avec la collaboration de G. Ramires (Rennes 2011), 491-506.
Stok 2014a F. Stok, "Il nuovo Virgilio di Pomponio Leto", Stud. umanist. piceni 34 (2014), 19-46.
Stok 2014b F. Stok, "Il commento di Pomponio Leto alle Bucoliche", Rationes Rerum 4 (2104), 161-90.
Stok 2015 F. Stok, "Virgil's Biography between Rediscovery and Revision", in Vitae Pomponianae: Lives of Classical Writers in Fifteenth-Century Roman Humanism, ed. M. Pade, Renæssanceforum 9 (2015), 63-86, http://www.renaessanceforum.dk/rf_9_2015.htm.
Zabughin 1909-12 V. Zabughin, Giulio Pomponio Leto. Saggio critico, I-II (Roma 1909-Grottaferrata 1910-12).
Zabughin 1918 V. Zabughin, "L'Umanesimo nella storia della scienza III. L'autografo delle chiose virgiliane di Pomponio Leto. L'edizione principe dell'antico commento vergiliano attribuito a Valerio Probo", L'Arcadia 3 (1918), 135-51.
On Pomponius' other commentaries, see, in addition to Accame 2008, the entries and bibliography in Repertorium Pomponianum (www.repertoriumpomponianum.it), including M. Pade on Martial, BL King's 32 and Ambrosiana B 131 sup, R. Gottschalck, P. J. Osmond, M. Pade, and R. W. Ulery, Jr. on Sallust, F. Muecke on Silius Italicus, and M. Accame on Varro.
Nicola Lanzarone This entry can be cited as follows:
Pomponius Laetus, Commentary to the Appendix Vergiliana, ed. Nicola Lanzarone, Repertorium Pomponianum, URL: www.repertoriumpomponianum.it/textus/leto_comm_virg_append.htm,
|